D, d , nf: (di) Definitzione sa de bàtoro líteras de s'alfabbeto rapresentat unu sonu dentale sonoru chi si faet ponendho sa punta de sa limba in s'apertura inter is dentes de asusu e de asuta, in sa parte de ananti, coment'e po tupare, candho funt acostias apare barra de fundhu e barra de pitzu; deosi si faent duos sonos, unu forte o longu, oclusivu [d], tupandho bene cun sa limba e apustis istesiandho is dentes a cropu e arretirandho sa limba: est sonu chi tocat a iscríere /dd/ aintru de foedhu comente si distinghet in adduire, addentigare, addesumare, addinaradu, addópiu, adduire, addurcare, rédditu; s'àteru est unu sonu débbile o lébiu, aprossimante [ð̞], e si faet acostindho sa punta de sa limba a is dentes in su matessi tretu, ma chentza tupare, a lébiu, e andhat bene a iscríere /d/ aintru de foedhu comente si narat in badu, cida, códua, fedu, ladu, ludu, meda, modu, nudu, orroda, puda, seda, tudai, vida. Po no imbentare un'àteru sinnu o grafema, sa matessi lítera in digramma cun sa /h/, /dh/, andhat bene (e giai est connota de P. Casu in pustis) regularizada po su sonu cacuminale [ɖ], su chi si faet acostindho a forte sa punta de sa limba in pitzu apalas de is dentes de asuba e de ananti: est su sonu chi si narat in adhae, bidha, cabadhu, codhu, cudhu, dhedhu, dhodhi, istedhu, lodhe, modhe, nudha, podha, sodhu, trudha, tzudha, vadhe e po cussu etotu, is foedhos chi faent custu sonu in cuménciu si agatant totu in custa parte de su DitzLcs. A./c. Su sonu dentale (in cuménciu de foedhu pronunciau a solu sèmpere oclusivu) a logos che dhu bogant candho si agatat in cuménciu de foedhu e apustis de foedhu chi acabbat cun vocale (es. tenzo dinari = nr. tenzo 'inari, sa domu = s'omu, su donu = su 'onu, boxi de pipiu = boxi 'e pipiu): iscriendho est méngius a lassare sèmpere sa /d–/ etotu chentza fàere duas iscrituras diferentes de is matessi foedhos. Sa d chentza puntu posta in artu de unu númeru est incurtzadura de die/dies; manna, D, balet chimbeghentos iscriendho is números romanos.
da , avb Definitzione foedhu chi s'impreat po giare prus fortza a su chi si narat Sinònimos e contràrios ge* Frases da l'ant fatu! ◊ da liu naro! ◊ s'amicu dolidore da si ndhe at a pentire ◊ da ses pagu àrridu, oe! ◊ como non si creet piús a nudha e pro cussu da semus a fiore e a gala!…◊ custa borta da bi l'at fatu passare issa su machine!
da 1 , prep. Definitzione a logos est sa prep. de Frases in sa bidha da Sarrenti.
dà! , iscl: dae! Definitzione
foedhu chi si narat po atzitzare a unu o un'animale po dhu fàere mòvere a trebballare, andhare o àteru
Sinònimos e contràrios
ajó!,
dali!,
toca!
Frases
dà, pesadindhe ca semus tuchendhe! ◊ dà, su ’ò, torrabbei! ◊ dà, lassade istare ca como no est ora! ◊ dà, dà, no est dannu mannu! (P.Casu)
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
allons! (interj.)
Ingresu
come on !
Ispagnolu
vamos
Italianu
orsù!
Tedescu
hott!,
hü!
dabbàdas , avb: debbadas,
debbaras,
debbatas Definitzione
in debbadas, chentza lúcuru e ne profetu, chentza ndhe bogare nudha, po nudha: a bortas tenet su valore de no est pro nudha, no est chentza motivu, e a bortas su valore de cun totu cussu, mancari gai, pro cussu; in donu, chentza paga / dare una cosa debbadas = in donu (o fintzes chentza ndhe tènnere perunu torracontu)
Sinònimos e contràrios
ingrúgua
Frases
meighinas za ndhe at leadu ma totu debbadas: sa cura no li at fatu nudha ◊ si che est emigradu in debbadas: ndhe est torradu chi istaiat peus de candho est tucadu ◊ a nàrrere cosa a tie est totu in debbadas, che a samunare sa conca a s'àinu ◊ no perdedas su tempus in debbadas!
2.
nono, no sunt debbadas cussas tuas miradas chi mi faghes dognora, Tina mia! (V.Falchi)◊ no fit, no fit debbadas custas notes passadas de s'istria su càntigu orrorosu! (P.Mossa)◊ una telefonada a custas oras de note no est debbadas: dannu at tentu! ◊ debbadas est chi no ant mai pasu e sunt sèmpere a trumentu! ◊ debbaras prangis custu mengianu! ◊ chi mi as abetau gei no est po dabbadas ◊ no est debbadas si no che est abbojadu: cussu at tentu irbortu
3.
dèu apu pesau seti fillus, sentza dinai: dabbadas no si apu fatu mannus!…◊ debbadas no at istudiadu, ca fit póveru: chie ndhe at gana za bi resessit! ◊ debbadas beniat a domo: boliat a fígia mia!
4.
poita depeus pagai cussu chi Deus si at giau debbadas?
Sambenados e Provèrbios
prb:
bacas lantadas no est debbadas
Ètimu
spn.
de badas
Tradutziones
Frantzesu
en vain
Ingresu
uselessly
Ispagnolu
de balde,
en balde
Italianu
invano,
inutilménte
Tedescu
umsonst.
dàbbile , avb Definitzione
chi podet èssere, chi podet acontèssere, arresurtare
Sinònimos e contràrios
possíbbile
| ctr.
impossíbbile
Frases
est dàbbile chi oe proat, comente est annuendhe ◊ est dàbbile chi tenet, cussu prantone, si lu prantas como ◊ est dàbbile chi si agatat dinari in terra mancu ndhe lu collit! ◊ no est dàbbile mai, biancu nie, campare sentza de tue!
Tradutziones
Frantzesu
probable
Ingresu
possìble
Ispagnolu
posible,
probable
Italianu
possíbile,
probàbile
Tedescu
wahrscheinlich.
dabói, dabóis , avb: addaboi*, dapoi Sinònimos e contràrios abosca, acoa, apoi, apusti Frases tres oras est istadu in agonia e daboi ndhe l'ant isgiaitadu.
dabòri , nm: daori,
dobori,
dolore,
dolori Definitzione
su istare male po calecunu arremu chi at tentu dannu o at fatu ifortzu mannu, carena malàida, o fintzes po unu dispraxere / d. forte, d. lenu o brandhu; d. fridu = dolore a carchi músculu (fintzas pro fritu), itl. mialgia
Sinònimos e contràrios
addolimentu,
dólima,
dolímine
/
cdh. dulori
Maneras de nàrrere
csn:
unu dolore benit, apretat, illébiat, curat, passat; su dolore si podet sentire, baliare, agguantare; pònneresi dolore = fàghere irfortzu mannu de ndhe àere dannu a sa carena; dolore bogau = dolore de intro de corpus chi no s'ischit cun pertzisione inue est; dhi at carriau unu dolori = li at bénnidu unu dolore; zenias de dolore: de conca, de barras, de itzugu, de mata, de costazu, de renes; dolores de culu = segamentu de matzàmini, cosas chi istrobbant o no praxint; doloris isbuidus de parteras = dolores apustis issindhigadas
Frases
so totu pistu e no poto istare de sos dolores ◊ inchi dhis bèngiat unu dabori de brenti chi no si potzant ni sèi e ni crocai! ◊ cussus daboris depint èssi peus de is daboris de iscendiai ◊ su dolore lu zuto a tochedhos
2.
est mannu su dolore, cun duos mortos in famíllia! ◊ no si morit de dolore, da agguantat su cristianu!
3.
mighi ti pones dolore, ti faghes carchi illascada barrièndhedi cosa gai a sa sola!
Sambenados e Provèrbios
prb:
dolore ispinghet boche ◊ menzus dolore in oro chi no dolore in coro
Ètimu
ltn.
dolore(m)
Tradutziones
Frantzesu
douleur
Ingresu
ache,
sorrow,
pain
Ispagnolu
dolor
Italianu
dolóre
Tedescu
Schmerz,
Leid.
dabòscas , avb: daeposca,
deposca Sinònimos e contràrios
acoa,
addaboi,
apusti,
daboschindhe,
otonni,
posca*
Frases
comintzadu passu passu, coladu soe a trotighedhu e daeposca lómpidu soe a fua manna
Tradutziones
Frantzesu
après
Ingresu
after
Ispagnolu
después
Italianu
dópo
Tedescu
dann,
danach.
daboschíndhe , avb: deboscindi,
deposcindi Definitzione
tempus apustis
Sinònimos e contràrios
acoa,
addaboi,
apusti,
daboscas,
imbeniente,
poschindhe
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
ensuite
Ingresu
afterwards,
close
Ispagnolu
luego
Italianu
apprèsso,
successivaménte
Tedescu
später,
darauf.
dàchi , cng: addaghi,
daghi,
deghi Definitzione
(iscritu fintzas da chi, de chi) candho, si, andhe chi: tenet su valore de inditare su matessi tempus de duas cosas acapiadas apare o chi una sighit de un'àtera o benit apustis
Sinònimos e contràrios
candho,
dàgada,
deganno,
sicomente
Frases
daghi si tatant de abbas niadas s'incantant che isposos e isposas ◊ daghi ghirat babbu tou as a bídere sa surra chi ti daet ◊ daghi essit su sole faghet caentu ◊ ti pentzas de nci torrai deghi ti ant a interrai? ◊ deghi si est acatau ca furint ànimas mortas, su pastore at atacau a cantare ◊ daghi mi paso za benzo a ti chircare, ca como so istracu!
2.
daghi cheres chi mi sea, un'iscuta mi apo a sere ◊ daghi fis ispetendhe a fàghere gai, mi lu depias nàrrere! ◊ no si podet bídere, ma daghi fostè la cheret andhet a subra! ◊ deghi mi pàsiu gei eus a torrai a incumentzai
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
depuis que
Ingresu
when,
as
Ispagnolu
desde que
Italianu
dacchè,
allorchè,
poichè
Tedescu
als,
da.
dadaòlta, dadaòrta , nf Definitzione
tretu inue un’orruga, unu camminu, un'istrada leat a un'àtera bandha, càmbiat filada; cambiamentu mannu mescamente in malu
Sinònimos e contràrios
cabulada,
cadraolta,
furriada,
masciada
Frases
peri sos tzilleris, in donzi dadaolta, bi at zente meda a manos in giae…◊ ti cheria èssere amigu finas a ti ojare in onzi dadaolta de carrera
2.
custa est sa dadaolta de sa família
Ètimu
itl.
dare volta
Tradutziones
Frantzesu
virage
Ingresu
bend
Ispagnolu
viraje
Italianu
svòlta,
curva
Tedescu
Kurve,
Biegung,
Wende.
dàdida, dàdiva , nf Definitzione
cosa chi si giaet a donu
Sinònimos e contràrios
arregalu,
dadura,
donu,
presente
Ètimu
spn., ctl.
dádiva
Tradutziones
Frantzesu
don,
cadeau
Ingresu
gift
Ispagnolu
donación,
dádiva
Italianu
donazióne
Tedescu
Schenkung,
Spende.
dadivósu , agt Definitzione
chi est de bonugoro, chi giaet meda, fintzes de atza, atriviu
Sinònimos e contràrios
manibrenu,
manilalgu
| ctr.
limidu,
susuncu
Frases
bide dadivosa chi oferit de majia su sabore ◊ cheres chi sa reina, chi est dadivosa e de bonugoro, non cherfat isbusciare su dinari, po pàrrere atzecada?
Terminologia iscientìfica
ntl
Ètimu
spn.
dadivoso
Tradutziones
Frantzesu
généreux
Ingresu
generous
Ispagnolu
generoso,
dadivoso
Italianu
generóso
Tedescu
großherzig.
dadòre , agt, nm Definitzione chi o chie donat, chi giaet Sinònimos e contràrios donadore Ètimu srd.
dàdu , pps, agt, nm: datu 1,
dau Definitzione
de dare; sa cosa donada / èssere dadu a… = pèrdiri sa conca avatu de…
Frases
za mi dh'as datu s'ou cotu, burratzu púdidu!…
2.
est dadu a s'interessu e basie che l'ant a interrare ◊ fit già sa una dada e deo ancora solu in domo mia!
3.
su dadu est dadu e dadu abbarrat
Sambenados e Provèrbios
smb:
Dau
Tradutziones
Frantzesu
donné
Ingresu
given
Ispagnolu
dado
Italianu
dato
Tedescu
gegeben,
Gegebene.
dàdu 1 , nm Definitzione
podet èssere tres cosas diferentes ma chi si assimbígiant unu pagu de figura: genia de tanchedhu de cosa po giogare, a ses afaciadas cun sinnos in cada afaciada; orrugu de ferru o àteru materiale istampau e filetau a parte de aintru, de intrare apare cun is bullones; genia de cundhimentu chi bendhent a tanchedhos po giare sabore a is papares
Ètimu
itl.
Tradutziones
Frantzesu
dé
Ingresu
dice
Ispagnolu
dado,
tuerca (f),
cubito
Italianu
dado
Tedescu
Würfel,
Mutter.
dadúra , nf Definitzione
su giare, pentzau coment'e manera de fàere / fàghere una cosa a d. = giaidha, deasi, chentza dha fàere pagare
Sinònimos e contràrios
| ctr.
leadura
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
donation
Ingresu
donation
Ispagnolu
donación
Italianu
donazióne
Tedescu
Geben.
dàe , prep: dai,
dea 1 Definitzione
foedhu chi si ponet ananti de númenes o pronúmenes prus che àteru inditandho s'idea de istesiare, de fàere diferéntzia (de logu e de tempus), o fintzes po inditare sa càusa / a dae Deus chi… = gràtzias a Deus chi…
Sinònimos e contràrios
de
Frases
istesiadebboche dae a mie! ◊ andhadebboche da'inoghe! ◊ dae candho che sezis? ◊ custa est cosa chi si guastat dae oe a cras ◊ da'ite si l'ant leada a si brigare? ◊ dea innoghe che depes istupare! ◊ is margianes nessunu che dhos bogat dea sa tana ◊ seo dea sèmpere amante de sa cultura sarda ◊ calecunu amigu benit dea foras ◊ issu benit dea duas a tres bortas a s'annu ◊ Nighele est grave, est dae mòrrere oe a mòrrere cras!
2.
dae pisedhu a pisedha no si ndhe cumprendhet nudha!
3.
a dae Deus chi sunt bibos…: no fit istau pejus si aiant àpiu bisonzu de su trapiantu?
4.
est mortu dai su dispiaghere
Ètimu
ltn.
de ab
Tradutziones
Frantzesu
de
Ingresu
to,
from
Ispagnolu
de
Italianu
da
Tedescu
von,
aus,
vor.
dàe 1 , vrb: dàere,
dai 1,
dare,
dàrrere Definitzione
aporrire, pònnere in manos, intregare calecuna cosa a un'àteru chentza nudha in càmbiu (ma si narat fintzes de bèndhere, de su arresurtare de unu trebballu, e de unu contu); rfl. si narat in su sensu de andhare a calecunu logu, a una bandha, cun che in su sensu de arresurtare o acabbare a una tzerta ora; cun su verbu pòdere o a su tempus benidore tenet su sensu de acontèssere, de capitare deasi comente essit essit / cong. pres.: 2ˆ p. pl. diadas, diedas, dezas; passau: 3ˆ p. pl desint, ant dadu; impr. 2ˆ p. pl: dade, daze, dage (custu cun enclíticu: dagedenosi!)
Sinònimos e contràrios
donai,
giai,
gionai,
intregai
/
combidai
/
bèndhere,
frutai,
resurtare
/
addare,
andhare,
finire,
passae,
penciai
| ctr.
leai
Maneras de nàrrere
csn:
dare a una cosa = pentzai, donai atentzioni a una cosa; dàreche a… (una cosa, un'ora) = resurtai; dàresi a fàghere, a fuire, a lèzere = pònneresi a fàghere, a si mòere, a fàghere carchi cosa, a fuire, a lèzere; dàresi a carchi cosa = pèrdiri sa conca avatu de ccn. cosa: dàresi a su zogu, a s'interessu, a sa fura, a su triballu, a su binu, a su ziru, a sas féminas; dàreche a subra de una cosa = arrennèsciri a isciri una cosa; dàreche una cosa o a unu in mesu = ponidha, faidha resurtai in mesu, imbusticaidhu in ccn. cosa o chistioni; dàreche in carchi logu = passai in ccn. logu fintzas sentza de dhu bòlliri; èssere dali ca ti doe, a su dami e ti do = donendi sempri (corpus, fuedhus), abbetiai; èssere acanta a si la dare (nadu de duos) = èssiri acanta a s'arropai, acanta a certai; fàghere a su daellea = dona e piga, a manlea, donendi e pighendi sentza de bòlliri donai diaderus; èssere, no èssere in dare = (nau de unu) tènniri ganas, no tènniri ganas de fuedhai (e fintzas de fuedhai mali, meda, tropu)
Frases
apas de s'América sos mannos tesoros, ma los dias a chie tenet fàmine ◊ si su fàmine inimigu a nois derat istragu si agguantat unu pagu finas a giomper sa figu (Grolle)◊ custa cosa no est sa tua: ti l'ant dada o furada l'as? ◊ setzi un'iscuta: ite ti dao a bufare? ◊ a chie tocat sa rejone diant! ◊ fuo pro li dàrrere un’iscavanada a cussa cara pesada dae sa barrosíghine! (M.Ladu)
2.
chentza lissentza custa cosa no si podet dare ◊ si ndhe agatat meda, ocannu, de custa cosa e la sunt dendhe a sa fuliada ◊ sa divisione cantu bos at dadu, a bois? ◊ ocannu s'olia est dendhe pagu: solu su bíndhighi a maghinada ◊ cussa terra a laore daet su trinta ◊ como sas berbeghes no sunt dhendhe nudha, ma comente anzant comintzant a dare late
3.
dàedi a un'ala ca semus colendhe custa cosa! ◊ a ue mi est dadu su pisedhu, chi no lu so bidindhe inoghe? ◊ che so dadu in cussa carrela e apo fatu innantis ◊ che est dadu in logu malu, caminendhe a denote ◊ che est dau in sos carabbineris e pro no isparare si lis est imbertu ◊ che so dadu in mesu de su ludu ◊ ello ite bonu bisonzu a ndhe dare a custa bandha? ◊ no che so mai pótidu dare a subra de chie podet èssere cussa otada
4.
a ite ora ti che at a dare a finire? ◊ che daet a tardu, a note, a manzanu, a cras, a s'annu chi benit a fàghere custa cosa ◊ ejò, a como ti che at datu a ti ne ammentare?! ◊ a custas cosas ti che daet a fàghere su zustu?!…◊ a cue ti che at dadu a fàghere avitu: avita in su lussu, no in su mànigu! ◊ a èssere canu ti che at dadu a como!
5.
at a dare chi, segundhu comente, custa cosa no si podet fàghere prus ◊ podet dare chi dae como in subra fetat tempus bonu
6.
passant a sos arrestos e ndhe ant impresonadu prus de trinta: assora, medas, bidendhe basi, si sunt dados a fora ◊ no ti dias a fuire candho ti cramant a dare una manu de azudu!
7.
at pérdidu su postu ma si est dadu a sa zoronada e su triballedhu li essit sempre ◊ conca mala, cussu: si est dadu a furare ◊ como mi dao a prànghere, pro cosighedhas gai!…◊ a ue, disdiciada, mi apo a dare?!
8.
a cussu no bi daet! ◊ no bi apo dadu e no ndhe apo cumpresu nudha de su chistionu
9.
dae tentu no ti che diant in mesu, cussos, ca ti ndhe as a impudare! ◊ frade e sorre sunt dami chi ti do pro su bene, pro sa pulítiga ◊ est totu su manzanu a dami chi ti do! ◊ cussos duos sunt acanta a si la dare, no de torrare in paghe! ◊◊ oe no est in dare: no li essit súlida! ◊ oe s'amigu est in dare: a donzunu narat sa sua!
Ètimu
ltn.
dare
Tradutziones
Frantzesu
donner
Ingresu
to give
Ispagnolu
dar,
ofrecer,
producir
Italianu
dare,
offrire,
produrre,
fruttare
Tedescu
geben,
schenken,
erzeugen,
hervorbringen.