D, d , nf: (di) Definition sa de bàtoro líteras de s'alfabbeto rapresentat unu sonu dentale sonoru chi si faet ponendho sa punta de sa limba in s'apertura inter is dentes de asusu e de asuta, in sa parte de ananti, coment'e po tupare, candho funt acostias apare barra de fundhu e barra de pitzu; deosi si faent duos sonos, unu forte o longu, oclusivu [d], tupandho bene cun sa limba e apustis istesiandho is dentes a cropu e arretirandho sa limba: est sonu chi tocat a iscríere /dd/ aintru de foedhu comente si distinghet in adduire, addentigare, addesumare, addinaradu, addópiu, adduire, addurcare, rédditu; s'àteru est unu sonu débbile o lébiu, aprossimante [ð̞], e si faet acostindho sa punta de sa limba a is dentes in su matessi tretu, ma chentza tupare, a lébiu, e andhat bene a iscríere /d/ aintru de foedhu comente si narat in badu, cida, códua, fedu, ladu, ludu, meda, modu, nudu, orroda, puda, seda, tudai, vida. Po no imbentare un'àteru sinnu o grafema, sa matessi lítera in digramma cun sa /h/, /dh/, andhat bene (e giai est connota de P. Casu in pustis) regularizada po su sonu cacuminale [ɖ], su chi si faet acostindho a forte sa punta de sa limba in pitzu apalas de is dentes de asuba e de ananti: est su sonu chi si narat in adhae, bidha, cabadhu, codhu, cudhu, dhedhu, dhodhi, istedhu, lodhe, modhe, nudha, podha, sodhu, trudha, tzudha, vadhe e po cussu etotu, is foedhos chi faent custu sonu in cuménciu si agatant totu in custa parte de su DitzLcs. A./c. Su sonu dentale (in cuménciu de foedhu pronunciau a solu sèmpere oclusivu) a logos che dhu bogant candho si agatat in cuménciu de foedhu e apustis de foedhu chi acabbat cun vocale (es. tenzo dinari = nr. tenzo 'inari, sa domu = s'omu, su donu = su 'onu, boxi de pipiu = boxi 'e pipiu): iscriendho est méngius a lassare sèmpere sa /d–/ etotu chentza fàere duas iscrituras diferentes de is matessi foedhos. Sa d chentza puntu posta in artu de unu númeru est incurtzadura de die/dies; manna, D, balet chimbeghentos iscriendho is números romanos.
da , avb Definition foedhu chi s'impreat po giare prus fortza a su chi si narat Synonyms e antonyms ge* Sentences da l'ant fatu! ◊ da liu naro! ◊ s'amicu dolidore da si ndhe at a pentire ◊ da ses pagu àrridu, oe! ◊ como non si creet piús a nudha e pro cussu da semus a fiore e a gala!…◊ custa borta da bi l'at fatu passare issa su machine!
da 1 , prep. Definition a logos est sa prep. de Sentences in sa bidha da Sarrenti.
dà! , iscl: dae! Definition
foedhu chi si narat po atzitzare a unu o un'animale po dhu fàere mòvere a trebballare, andhare o àteru
Synonyms e antonyms
ajó!,
dali!,
toca!
Sentences
dà, pesadindhe ca semus tuchendhe! ◊ dà, su ’ò, torrabbei! ◊ dà, lassade istare ca como no est ora! ◊ dà, dà, no est dannu mannu! (P.Casu)
Etymon
srd.
Translations
French
allons! (interj.)
English
come on !
Spanish
vamos
Italian
orsù!
German
hott!,
hü!
dabbàdas , avb: debbadas,
debbaras,
debbatas Definition
in debbadas, chentza lúcuru e ne profetu, chentza ndhe bogare nudha, po nudha: a bortas tenet su valore de no est pro nudha, no est chentza motivu, e a bortas su valore de cun totu cussu, mancari gai, pro cussu; in donu, chentza paga / dare una cosa debbadas = in donu (o fintzes chentza ndhe tènnere perunu torracontu)
Synonyms e antonyms
ingrúgua
Sentences
meighinas za ndhe at leadu ma totu debbadas: sa cura no li at fatu nudha ◊ si che est emigradu in debbadas: ndhe est torradu chi istaiat peus de candho est tucadu ◊ a nàrrere cosa a tie est totu in debbadas, che a samunare sa conca a s'àinu ◊ no perdedas su tempus in debbadas!
2.
nono, no sunt debbadas cussas tuas miradas chi mi faghes dognora, Tina mia! (V.Falchi)◊ no fit, no fit debbadas custas notes passadas de s'istria su càntigu orrorosu! (P.Mossa)◊ una telefonada a custas oras de note no est debbadas: dannu at tentu! ◊ debbadas est chi no ant mai pasu e sunt sèmpere a trumentu! ◊ debbaras prangis custu mengianu! ◊ chi mi as abetau gei no est po dabbadas ◊ no est debbadas si no che est abbojadu: cussu at tentu irbortu
3.
dèu apu pesau seti fillus, sentza dinai: dabbadas no si apu fatu mannus!…◊ debbadas no at istudiadu, ca fit póveru: chie ndhe at gana za bi resessit! ◊ debbadas beniat a domo: boliat a fígia mia!
4.
poita depeus pagai cussu chi Deus si at giau debbadas?
Surnames and Proverbs
prb:
bacas lantadas no est debbadas
Etymon
spn.
de badas
Translations
French
en vain
English
uselessly
Spanish
de balde,
en balde
Italian
invano,
inutilménte
German
umsonst.
dàbbile , avb Definition
chi podet èssere, chi podet acontèssere, arresurtare
Synonyms e antonyms
possíbbile
| ctr.
impossíbbile
Sentences
est dàbbile chi oe proat, comente est annuendhe ◊ est dàbbile chi tenet, cussu prantone, si lu prantas como ◊ est dàbbile chi si agatat dinari in terra mancu ndhe lu collit! ◊ no est dàbbile mai, biancu nie, campare sentza de tue!
Translations
French
probable
English
possìble
Spanish
posible,
probable
Italian
possíbile,
probàbile
German
wahrscheinlich.
dabói, dabóis , avb: addaboi*, dapoi Synonyms e antonyms abosca, acoa, apoi, apusti Sentences tres oras est istadu in agonia e daboi ndhe l'ant isgiaitadu.
dabòri , nm: daori,
dobori,
dolore,
dolori Definition
su istare male po calecunu arremu chi at tentu dannu o at fatu ifortzu mannu, carena malàida, o fintzes po unu dispraxere / d. forte, d. lenu o brandhu; d. fridu = dolore a carchi músculu (fintzas pro fritu), itl. mialgia
Synonyms e antonyms
addolimentu,
dólima,
dolímine
/
cdh. dulori
Idioms
csn:
unu dolore benit, apretat, illébiat, curat, passat; su dolore si podet sentire, baliare, agguantare; pònneresi dolore = fàghere irfortzu mannu de ndhe àere dannu a sa carena; dolore bogau = dolore de intro de corpus chi no s'ischit cun pertzisione inue est; dhi at carriau unu dolori = li at bénnidu unu dolore; zenias de dolore: de conca, de barras, de itzugu, de mata, de costazu, de renes; dolores de culu = segamentu de matzàmini, cosas chi istrobbant o no praxint; doloris isbuidus de parteras = dolores apustis issindhigadas
Sentences
so totu pistu e no poto istare de sos dolores ◊ inchi dhis bèngiat unu dabori de brenti chi no si potzant ni sèi e ni crocai! ◊ cussus daboris depint èssi peus de is daboris de iscendiai ◊ su dolore lu zuto a tochedhos
2.
est mannu su dolore, cun duos mortos in famíllia! ◊ no si morit de dolore, da agguantat su cristianu!
3.
mighi ti pones dolore, ti faghes carchi illascada barrièndhedi cosa gai a sa sola!
Surnames and Proverbs
prb:
dolore ispinghet boche ◊ menzus dolore in oro chi no dolore in coro
Etymon
ltn.
dolore(m)
Translations
French
douleur
English
ache,
sorrow,
pain
Spanish
dolor
Italian
dolóre
German
Schmerz,
Leid.
dabòscas , avb: daeposca,
deposca Synonyms e antonyms
acoa,
addaboi,
apusti,
daboschindhe,
otonni,
posca*
Sentences
comintzadu passu passu, coladu soe a trotighedhu e daeposca lómpidu soe a fua manna
Translations
French
après
English
after
Spanish
después
Italian
dópo
German
dann,
danach.
daboschíndhe , avb: deboscindi,
deposcindi Definition
tempus apustis
Synonyms e antonyms
acoa,
addaboi,
apusti,
daboscas,
imbeniente,
poschindhe
Etymon
srd.
Translations
French
ensuite
English
afterwards,
close
Spanish
luego
Italian
apprèsso,
successivaménte
German
später,
darauf.
dàchi , cng: addaghi,
daghi,
deghi Definition
(iscritu fintzas da chi, de chi) candho, si, andhe chi: tenet su valore de inditare su matessi tempus de duas cosas acapiadas apare o chi una sighit de un'àtera o benit apustis
Synonyms e antonyms
candho,
dàgada,
deganno,
sicomente
Sentences
daghi si tatant de abbas niadas s'incantant che isposos e isposas ◊ daghi ghirat babbu tou as a bídere sa surra chi ti daet ◊ daghi essit su sole faghet caentu ◊ ti pentzas de nci torrai deghi ti ant a interrai? ◊ deghi si est acatau ca furint ànimas mortas, su pastore at atacau a cantare ◊ daghi mi paso za benzo a ti chircare, ca como so istracu!
2.
daghi cheres chi mi sea, un'iscuta mi apo a sere ◊ daghi fis ispetendhe a fàghere gai, mi lu depias nàrrere! ◊ no si podet bídere, ma daghi fostè la cheret andhet a subra! ◊ deghi mi pàsiu gei eus a torrai a incumentzai
Etymon
srd.
Translations
French
depuis que
English
when,
as
Spanish
desde que
Italian
dacchè,
allorchè,
poichè
German
als,
da.
dadaòlta, dadaòrta , nf Definition
tretu inue un’orruga, unu camminu, un'istrada leat a un'àtera bandha, càmbiat filada; cambiamentu mannu mescamente in malu
Synonyms e antonyms
cabulada,
cadraolta,
furriada,
masciada
Sentences
peri sos tzilleris, in donzi dadaolta, bi at zente meda a manos in giae…◊ ti cheria èssere amigu finas a ti ojare in onzi dadaolta de carrera
2.
custa est sa dadaolta de sa família
Etymon
itl.
dare volta
Translations
French
virage
English
bend
Spanish
viraje
Italian
svòlta,
curva
German
Kurve,
Biegung,
Wende.
dàdida, dàdiva , nf Definition
cosa chi si giaet a donu
Synonyms e antonyms
arregalu,
dadura,
donu,
presente
Etymon
spn., ctl.
dádiva
Translations
French
don,
cadeau
English
gift
Spanish
donación,
dádiva
Italian
donazióne
German
Schenkung,
Spende.
dadivósu , agt Definition
chi est de bonugoro, chi giaet meda, fintzes de atza, atriviu
Synonyms e antonyms
manibrenu,
manilalgu
| ctr.
limidu,
susuncu
Sentences
bide dadivosa chi oferit de majia su sabore ◊ cheres chi sa reina, chi est dadivosa e de bonugoro, non cherfat isbusciare su dinari, po pàrrere atzecada?
Scientific Terminology
ntl
Etymon
spn.
dadivoso
Translations
French
généreux
English
generous
Spanish
generoso,
dadivoso
Italian
generóso
German
großherzig.
dadòre , agt, nm Definition chi o chie donat, chi giaet Synonyms e antonyms donadore Etymon srd.
dàdu , pps, agt, nm: datu 1,
dau Definition
de dare; sa cosa donada / èssere dadu a… = pèrdiri sa conca avatu de…
Sentences
za mi dh'as datu s'ou cotu, burratzu púdidu!…
2.
est dadu a s'interessu e basie che l'ant a interrare ◊ fit già sa una dada e deo ancora solu in domo mia!
3.
su dadu est dadu e dadu abbarrat
Surnames and Proverbs
smb:
Dau
Translations
French
donné
English
given
Spanish
dado
Italian
dato
German
gegeben,
Gegebene.
dàdu 1 , nm Definition
podet èssere tres cosas diferentes ma chi si assimbígiant unu pagu de figura: genia de tanchedhu de cosa po giogare, a ses afaciadas cun sinnos in cada afaciada; orrugu de ferru o àteru materiale istampau e filetau a parte de aintru, de intrare apare cun is bullones; genia de cundhimentu chi bendhent a tanchedhos po giare sabore a is papares
Etymon
itl.
Translations
French
dé
English
dice
Spanish
dado,
tuerca (f),
cubito
Italian
dado
German
Würfel,
Mutter.
dadúra , nf Definition
su giare, pentzau coment'e manera de fàere / fàghere una cosa a d. = giaidha, deasi, chentza dha fàere pagare
Synonyms e antonyms
| ctr.
leadura
Etymon
srd.
Translations
French
donation
English
donation
Spanish
donación
Italian
donazióne
German
Geben.
dàe , prep: dai,
dea 1 Definition
foedhu chi si ponet ananti de númenes o pronúmenes prus che àteru inditandho s'idea de istesiare, de fàere diferéntzia (de logu e de tempus), o fintzes po inditare sa càusa / a dae Deus chi… = gràtzias a Deus chi…
Synonyms e antonyms
de
Sentences
istesiadebboche dae a mie! ◊ andhadebboche da'inoghe! ◊ dae candho che sezis? ◊ custa est cosa chi si guastat dae oe a cras ◊ da'ite si l'ant leada a si brigare? ◊ dea innoghe che depes istupare! ◊ is margianes nessunu che dhos bogat dea sa tana ◊ seo dea sèmpere amante de sa cultura sarda ◊ calecunu amigu benit dea foras ◊ issu benit dea duas a tres bortas a s'annu ◊ Nighele est grave, est dae mòrrere oe a mòrrere cras!
2.
dae pisedhu a pisedha no si ndhe cumprendhet nudha!
3.
a dae Deus chi sunt bibos…: no fit istau pejus si aiant àpiu bisonzu de su trapiantu?
4.
est mortu dai su dispiaghere
Etymon
ltn.
de ab
Translations
French
de
English
to,
from
Spanish
de
Italian
da
German
von,
aus,
vor.
dàe 1 , vrb: dàere,
dai 1,
dare,
dàrrere Definition
aporrire, pònnere in manos, intregare calecuna cosa a un'àteru chentza nudha in càmbiu (ma si narat fintzes de bèndhere, de su arresurtare de unu trebballu, e de unu contu); rfl. si narat in su sensu de andhare a calecunu logu, a una bandha, cun che in su sensu de arresurtare o acabbare a una tzerta ora; cun su verbu pòdere o a su tempus benidore tenet su sensu de acontèssere, de capitare deasi comente essit essit / cong. pres.: 2ˆ p. pl. diadas, diedas, dezas; passau: 3ˆ p. pl desint, ant dadu; impr. 2ˆ p. pl: dade, daze, dage (custu cun enclíticu: dagedenosi!)
Synonyms e antonyms
donai,
giai,
gionai,
intregai
/
combidai
/
bèndhere,
frutai,
resurtare
/
addare,
andhare,
finire,
passae,
penciai
| ctr.
leai
Idioms
csn:
dare a una cosa = pentzai, donai atentzioni a una cosa; dàreche a… (una cosa, un'ora) = resurtai; dàresi a fàghere, a fuire, a lèzere = pònneresi a fàghere, a si mòere, a fàghere carchi cosa, a fuire, a lèzere; dàresi a carchi cosa = pèrdiri sa conca avatu de ccn. cosa: dàresi a su zogu, a s'interessu, a sa fura, a su triballu, a su binu, a su ziru, a sas féminas; dàreche a subra de una cosa = arrennèsciri a isciri una cosa; dàreche una cosa o a unu in mesu = ponidha, faidha resurtai in mesu, imbusticaidhu in ccn. cosa o chistioni; dàreche in carchi logu = passai in ccn. logu fintzas sentza de dhu bòlliri; èssere dali ca ti doe, a su dami e ti do = donendi sempri (corpus, fuedhus), abbetiai; èssere acanta a si la dare (nadu de duos) = èssiri acanta a s'arropai, acanta a certai; fàghere a su daellea = dona e piga, a manlea, donendi e pighendi sentza de bòlliri donai diaderus; èssere, no èssere in dare = (nau de unu) tènniri ganas, no tènniri ganas de fuedhai (e fintzas de fuedhai mali, meda, tropu)
Sentences
apas de s'América sos mannos tesoros, ma los dias a chie tenet fàmine ◊ si su fàmine inimigu a nois derat istragu si agguantat unu pagu finas a giomper sa figu (Grolle)◊ custa cosa no est sa tua: ti l'ant dada o furada l'as? ◊ setzi un'iscuta: ite ti dao a bufare? ◊ a chie tocat sa rejone diant! ◊ fuo pro li dàrrere un’iscavanada a cussa cara pesada dae sa barrosíghine! (M.Ladu)
2.
chentza lissentza custa cosa no si podet dare ◊ si ndhe agatat meda, ocannu, de custa cosa e la sunt dendhe a sa fuliada ◊ sa divisione cantu bos at dadu, a bois? ◊ ocannu s'olia est dendhe pagu: solu su bíndhighi a maghinada ◊ cussa terra a laore daet su trinta ◊ como sas berbeghes no sunt dhendhe nudha, ma comente anzant comintzant a dare late
3.
dàedi a un'ala ca semus colendhe custa cosa! ◊ a ue mi est dadu su pisedhu, chi no lu so bidindhe inoghe? ◊ che so dadu in cussa carrela e apo fatu innantis ◊ che est dadu in logu malu, caminendhe a denote ◊ che est dau in sos carabbineris e pro no isparare si lis est imbertu ◊ che so dadu in mesu de su ludu ◊ ello ite bonu bisonzu a ndhe dare a custa bandha? ◊ no che so mai pótidu dare a subra de chie podet èssere cussa otada
4.
a ite ora ti che at a dare a finire? ◊ che daet a tardu, a note, a manzanu, a cras, a s'annu chi benit a fàghere custa cosa ◊ ejò, a como ti che at datu a ti ne ammentare?! ◊ a custas cosas ti che daet a fàghere su zustu?!…◊ a cue ti che at dadu a fàghere avitu: avita in su lussu, no in su mànigu! ◊ a èssere canu ti che at dadu a como!
5.
at a dare chi, segundhu comente, custa cosa no si podet fàghere prus ◊ podet dare chi dae como in subra fetat tempus bonu
6.
passant a sos arrestos e ndhe ant impresonadu prus de trinta: assora, medas, bidendhe basi, si sunt dados a fora ◊ no ti dias a fuire candho ti cramant a dare una manu de azudu!
7.
at pérdidu su postu ma si est dadu a sa zoronada e su triballedhu li essit sempre ◊ conca mala, cussu: si est dadu a furare ◊ como mi dao a prànghere, pro cosighedhas gai!…◊ a ue, disdiciada, mi apo a dare?!
8.
a cussu no bi daet! ◊ no bi apo dadu e no ndhe apo cumpresu nudha de su chistionu
9.
dae tentu no ti che diant in mesu, cussos, ca ti ndhe as a impudare! ◊ frade e sorre sunt dami chi ti do pro su bene, pro sa pulítiga ◊ est totu su manzanu a dami chi ti do! ◊ cussos duos sunt acanta a si la dare, no de torrare in paghe! ◊◊ oe no est in dare: no li essit súlida! ◊ oe s'amigu est in dare: a donzunu narat sa sua!
Etymon
ltn.
dare
Translations
French
donner
English
to give
Spanish
dar,
ofrecer,
producir
Italian
dare,
offrire,
produrre,
fruttare
German
geben,
schenken,
erzeugen,
hervorbringen.