abbruncài, abbruncàre , vrb: abbrunchiai,
abbrunchiare,
abbrunciare Definition
atumbare o iscúdere a su bruncu, a murros, e fintzes pigare a su bruncu, nàrrere cosa coment'e giaendho una briga, naendho cosa in contràriu; pònnere bruncu (in sa carrada, in s'ampudha, in su papare o, is animales, in s'erba a pàschere); rfl. èssere a primma
Synonyms e antonyms
abboluire,
arruncare,
brigare,
chelcire,
irmurrare,
irruncare,
ispochiare,
sbruncai,
stronciai
/
assansiare
/
adobiai,
atumbae,
imbronconai,
trabbucai 1
/
agghegiare
/
ammurrionare
Idioms
csn:
abbruncai su frascu = artziai su frascu po bufai a bruncu; abbruncare su fogu = acontzare su fogu, sos titones
Sentences
fit andhendhe a s'apàlpidu, abbrunchendhe a bicos e chizolos ◊ at leadu a dereta, istontonendhe e abbrunchendhe in s'impedradu iscumbessu ◊ abbruncai un'animali chi si bollit fuiri ◊ is brebeis candu tenint ispédhiu de andai, dhas abbruncu e si firmant ◊ at abbruncau is cunsilleris sentza nimmancu dhis lassai isterri s'arrexonamentu!
2.
abarras isciacuendi pratus… abbrunca de su salatieri! ◊ is brebeis funt abbrunchendi sa pastura
3.
su sèneche lu cussizat severu e firmu, ma isse no resessit a abbruncare s'ammolighinamentu, pessandhe a una fémina chi no est sua
Etymon
srd.
Translations
French
heurter,
claquer
English
to give a slap (on lips)
Spanish
abofetear,
golpear en los morros
Italian
dare un mostaccióne
German
auf die Schnautze hauen.
acollàe, acollài , vrb: acollare Definition
acapiare, pònnere o pigare in pitzu a càrrigu, po tirare; giare un'ispinta, un'atacu; imbucare a fàere calecuna cosa
Synonyms e antonyms
addossare,
carrigai,
imbucai
Idioms
csn:
acollare su pudhecu = prèndhere unu cadhu a s'àteru pro lu domare; fàchere cuforma l'acollat = fai acomenti dh'acucat, segundhu su meledu; acollai a corpus = leare a corpos
Sentences
a su pòburu Deus ndi dhi acollat de prus!
2.
acollai, ca nc'est de ndi fuliai custu muru! ◊ su segrestanu nd'ispicat sa gruxi manna de linna e dhus acollat a cropus!
3.
dhu pigant e dh'acollant a itzabai coment'e canis ◊ is paisanus infrascaus dh'acollant a itzérrius e ispintas ◊ acollant a itzerriai: Est unu fantasma! ◊ e acollat a tirai bentu… gei nd'at fatu pagu!
4.
acostindhe s'ebba e bàtindhe su sedhatzu po su pudhecu ca dhu acollamos!
Etymon
itl.
Translations
French
charger,
tomber sur qqn.
English
to saddle,
to charge,
to attack
Spanish
cargar,
empujar
Italian
accollare,
dare addòsso
German
aufbürden,
herfallen.
allomingiài , vrb: allominzare,
allumenare,
allumingiai,
allumingiare,
lumingiai Definition
pònnere impróveru a ccn., annomíngiu, ingiúliu, àteru númene a befa
Synonyms e antonyms
addiciai,
annomingiai*,
aparalumenare,
aproegliare,
imparanigiai,
istevinzare
Sentences
dh'iant allumingiau "Peis de gatu"◊ totus is massaos teniant is boes allumenaos
Translations
French
affubler d'un sobriquet
English
to nickname
Spanish
apodar
Italian
dare un nomìgnolo
German
jdm einen Spitznamen anhängen.
cominigàre , vrb: comunigai,
comunigare,
cuminigai,
cuminicare,
cummunigae Definition
pigare o giare sa comunione, s'óstia cunsagrada (si manígiat meda in forma prnl.); coment'e nm., sa comunione / cominigare a unu apustis mortu = fàghere sa cosa a distempus
Sentences
nessi a Pasca za si comínigat ◊ sos pisedhos su preíderu los at cufessados e cominigados ◊ est morta in d-unu patrefíliu, mancu su tempus de dha comunigai! ◊ fut andau a missa e si fut comunigau ◊ cominigadu ti ses, oe?
2.
est passau su cummunigae ma nemus si est imbannugau
Surnames and Proverbs
prb:
apustis mortu cuminighedhu…
Etymon
itl.
Translations
French
communier
English
to administer holy communion (receive)
Spanish
comulgar
Italian
dare la comunióne,
comunicarsi
German
die Kommunion spenden empfangen.
creschimoniàre , vrb Definition
giare o fàere creschimónia, aumentu
Sentences
chi su Segnore bos creschimonzet, a bois e a fizos bostros!
Etymon
srd.
Translations
French
prospérer
English
to give prosperity
Spanish
hacer prosperar
Italian
dare prosperità
German
Wohlstand geben.
dàe 1 , vrb: dàere,
dai 1,
dare,
dàrrere Definition
aporrire, pònnere in manos, intregare calecuna cosa a un'àteru chentza nudha in càmbiu (ma si narat fintzes de bèndhere, de su arresurtare de unu trebballu, e de unu contu); rfl. si narat in su sensu de andhare a calecunu logu, a una bandha, cun che in su sensu de arresurtare o acabbare a una tzerta ora; cun su verbu pòdere o a su tempus benidore tenet su sensu de acontèssere, de capitare deasi comente essit essit / cong. pres.: 2ˆ p. pl. diadas, diedas, dezas; passau: 3ˆ p. pl desint, ant dadu; impr. 2ˆ p. pl: dade, daze, dage (custu cun enclíticu: dagedenosi!)
Synonyms e antonyms
donai,
giai,
gionai,
intregai
/
combidai
/
bèndhere,
frutai,
resurtare
/
addare,
andhare,
finire,
passae,
penciai
| ctr.
leai
Idioms
csn:
dare a una cosa = pentzai, donai atentzioni a una cosa; dàreche a… (una cosa, un'ora) = resurtai; dàresi a fàghere, a fuire, a lèzere = pònneresi a fàghere, a si mòere, a fàghere carchi cosa, a fuire, a lèzere; dàresi a carchi cosa = pèrdiri sa conca avatu de ccn. cosa: dàresi a su zogu, a s'interessu, a sa fura, a su triballu, a su binu, a su ziru, a sas féminas; dàreche a subra de una cosa = arrennèsciri a isciri una cosa; dàreche una cosa o a unu in mesu = ponidha, faidha resurtai in mesu, imbusticaidhu in ccn. cosa o chistioni; dàreche in carchi logu = passai in ccn. logu fintzas sentza de dhu bòlliri; èssere dali ca ti doe, a su dami e ti do = donendi sempri (corpus, fuedhus), abbetiai; èssere acanta a si la dare (nadu de duos) = èssiri acanta a s'arropai, acanta a certai; fàghere a su daellea = dona e piga, a manlea, donendi e pighendi sentza de bòlliri donai diaderus; èssere, no èssere in dare = (nau de unu) tènniri ganas, no tènniri ganas de fuedhai (e fintzas de fuedhai mali, meda, tropu)
Sentences
apas de s'América sos mannos tesoros, ma los dias a chie tenet fàmine ◊ si su fàmine inimigu a nois derat istragu si agguantat unu pagu finas a giomper sa figu (Grolle)◊ custa cosa no est sa tua: ti l'ant dada o furada l'as? ◊ setzi un'iscuta: ite ti dao a bufare? ◊ a chie tocat sa rejone diant! ◊ fuo pro li dàrrere un’iscavanada a cussa cara pesada dae sa barrosíghine! (M.Ladu)
2.
chentza lissentza custa cosa no si podet dare ◊ si ndhe agatat meda, ocannu, de custa cosa e la sunt dendhe a sa fuliada ◊ sa divisione cantu bos at dadu, a bois? ◊ ocannu s'olia est dendhe pagu: solu su bíndhighi a maghinada ◊ cussa terra a laore daet su trinta ◊ como sas berbeghes no sunt dhendhe nudha, ma comente anzant comintzant a dare late
3.
dàedi a un'ala ca semus colendhe custa cosa! ◊ a ue mi est dadu su pisedhu, chi no lu so bidindhe inoghe? ◊ che so dadu in cussa carrela e apo fatu innantis ◊ che est dadu in logu malu, caminendhe a denote ◊ che est dau in sos carabbineris e pro no isparare si lis est imbertu ◊ che so dadu in mesu de su ludu ◊ ello ite bonu bisonzu a ndhe dare a custa bandha? ◊ no che so mai pótidu dare a subra de chie podet èssere cussa otada
4.
a ite ora ti che at a dare a finire? ◊ che daet a tardu, a note, a manzanu, a cras, a s'annu chi benit a fàghere custa cosa ◊ ejò, a como ti che at datu a ti ne ammentare?! ◊ a custas cosas ti che daet a fàghere su zustu?!…◊ a cue ti che at dadu a fàghere avitu: avita in su lussu, no in su mànigu! ◊ a èssere canu ti che at dadu a como!
5.
at a dare chi, segundhu comente, custa cosa no si podet fàghere prus ◊ podet dare chi dae como in subra fetat tempus bonu
6.
passant a sos arrestos e ndhe ant impresonadu prus de trinta: assora, medas, bidendhe basi, si sunt dados a fora ◊ no ti dias a fuire candho ti cramant a dare una manu de azudu!
7.
at pérdidu su postu ma si est dadu a sa zoronada e su triballedhu li essit sempre ◊ conca mala, cussu: si est dadu a furare ◊ como mi dao a prànghere, pro cosighedhas gai!…◊ a ue, disdiciada, mi apo a dare?!
8.
a cussu no bi daet! ◊ no bi apo dadu e no ndhe apo cumpresu nudha de su chistionu
9.
dae tentu no ti che diant in mesu, cussos, ca ti ndhe as a impudare! ◊ frade e sorre sunt dami chi ti do pro su bene, pro sa pulítiga ◊ est totu su manzanu a dami chi ti do! ◊ cussos duos sunt acanta a si la dare, no de torrare in paghe! ◊◊ oe no est in dare: no li essit súlida! ◊ oe s'amigu est in dare: a donzunu narat sa sua!
Etymon
ltn.
dare
Translations
French
donner
English
to give
Spanish
dar,
ofrecer,
producir
Italian
dare,
offrire,
produrre,
fruttare
German
geben,
schenken,
erzeugen,
hervorbringen.
donàe, donài, donàre, donàri , vrb Definition
giare in donu, coment'e arregalu, presente; fàere is donos, mescamente a sa fémina cojuada noa; giare o intregare bastat chi siat, css. cosa e a chie sisiat; s'impreat fintzes po nàrrere s’arresurtau de un'operatzione matemàtica o sa resa de unu trebballu
Synonyms e antonyms
arregalai,
dae 1,
giai,
gionai
| ctr.
bèndhere,
picare
Idioms
csn:
donai in ccn. cosa = pessare, atuare, dàreche a subra de carchi cosa, itl. farci caso, badare; donaisí a ccn. cosa = dàresi, betàresi a carchi cosa; donai coru = bastare s'ànimu, su corazu de fàghere carchi cosa; donaindi una frida una callenti = dàrendhe una cràdia e una lena, una chi piaghet e una chi no piaghet; donai frunda mala = fàghere frundha mala, andhare male, dare resurtadu metzanu; donai boxis = betare boghes; donai isciampitas = andhare a s'istòntona istòntona, imbriagos
Sentences
fiat unu chi no donaiat àcua a cani ◊ chi bolis fai diabressi, bai, bendi su chi tenis e donadhu totu ◊ dongissia duus aposentus!
2.
si no fint donatos de oro e de prata nche bortaiant sa cara ◊ su fidantzadu l'at donada: li at leadu anedhu, oritzinas de oro e corona de prata ◊ dh'ant donada meda, s'isposa!
3.
oh, berus aici est: no nc'ia donau!
4.
acabbau su préssiu mi dongu a s'olia, acabbada s'olia a s'aràngiu!
Etymon
ltn.
donare
Translations
French
offrir,
faire cadeau
English
to give
Spanish
dar,
regalar,
ofrecer
Italian
dare,
regalare,
offrire,
dispensare
German
geben,
schenken,
spenden,
ergeben.
imprendài , vrb: imprendhare,
imprennare Definition
giare in prendha, impromítere o giare calecuna cosa po ndhe garantire o assegurare calecun'àtera
Synonyms e antonyms
impegnai
Sentences
no as a crere chi m'imprendho sa domo pro comporare bestires bellos a tie?! ◊ aia chérfidu imprendhare a sos versos sas boghes piús beras atogadas in sa zente (C.Puddu)◊ deo ti apo imprendhadu su coro
Etymon
ctl.
emprendar
Translations
French
donner en gage
English
to pawn (stg.)
Spanish
dejar en prenda
Italian
dare in pégno,
ipotecare
German
etw. jdm. als Pfand geben.
isperantziàre , vrb: sperantzai Definition
giare bonos ànimos, giare isperu o ibertu bonu
Etymon
itl.
speranzare
Translations
French
donner de l'espoir
English
to give hope
Spanish
esperanzar
Italian
dare speranza
German
jmdm Hoffnung machen.
oliài, oliàre , vrb Definition
giare o pònnere is ògios santos a su malàidu, mescamente a su grave morindhosi; fintzes cundhire cun ógiu; rfl. in cobertantza, arrennegare meda
Synonyms e antonyms
estremuntziai,
ozusantare,
pernuliai
Sentences
su preíderu fit oliendhe unu betzu in letu ◊ príderu Nurra, curzat ca mi óliat sa fémina ca est morzendhe! ◊ cuss'ómini est morendisí, dh'ant oliau puru!◊ mi seo immalaidada meda e s'arretore mi at oliau
Etymon
ctl.
oliar
Translations
French
donner l'extrème-onction
English
to give the extreme unction
Spanish
olear
Italian
dare l'estrèma unzióne
German
die letzte Ölung geben.
ozusantàre , vrb Definition
pònnere, giare is ogiossantos a unu malàdiu
Synonyms e antonyms
oliai,
pernuliai
Sentences
deviat mòrrere dai como a posca, l'aiant fintzamentras ozusantadu e cuminigadu… epuru torresit sanu che pische!
Etymon
srd.
Translations
French
donner l'extrême- onction
English
to give the extreme unction
Spanish
olear
Italian
dare l'estrèma unzióne
German
die letzte Ölung geben,
die Krankensalbung geben.
poltantàre , vrb: aportantai,
portantare Definition
fàere andhare su cuadhu a portante
Sentences
su cadhu de babbai poltantat
Etymon
srd.
Translations
French
faire prendre l'amble
English
to amble
Spanish
marchar en paso de ambladura,
portante
Italian
dare l'àmbio
German
den Paßgang geben.
scingrài , vrb: isciringare*,
sciringai Definition
fàere calecuna cosa a siringa in su sensu de samunare o imbuidare un'arremu (es. busciuca); nau in cobertantza, fàere sufrire, agghejare, giare ifadu a unu
Synonyms e antonyms
ifadare
Translations
French
cathétériser
English
to catheterize
Spanish
poner un catéter
Italian
cateterizzare,
dare un lavativo
German
Katheterisieren,
ein Klistier geben.
spurtíri , vrb: ispirtire* Definition
pistidhire in sa carre comente faet cosa budhia, su sole o àteru, ma fintzes comente faet cosighedha a punta che lana tostada o tètera, cosa arrasposa; giare ifadu, coment'e de cosa chi punghet o pistidhit in sa pedhe
Synonyms e antonyms
fríere,
ispitudhare,
ispitulare,
papai,
pistidhire,
piticare
Sentences
spurtit custu soli: seus in gennarxu e pareus in maju! ◊ notesta mi spurtiat custu pei, comenti dhu portu unfrau ◊ custu maglioni comenti mi tocat mi spurtit in su tzugu, ca sa pedhi est prus dilicada ◊ dhi spurtiat sa buca: fiat bíndhighi dis crocau
2.
funt is ingiustítzias chi ti spurtint
Surnames and Proverbs
prb:
a chini spurtit coit
Translations
French
démanger,
brûler
English
to itch,
to smart
Spanish
picar
Italian
dare prurito,
bruciare
German
jucken,
brennen.