Legenda Incurtzaduras | Legenda Sìmbulos

darétu , agt, avb, nm: deretu 1, destru, diritu 1, drestu, dritu, eretu, estru, zeretu Definitzione coment'e calidade de una cosa, chi no est trota ma tènnera, dirita, chi no faet a furriadas, fintzes fata bene; cun valore de avb., su prus s'impreat che un'agt. e bolet nàrrere chentza si tratènnere, chentza si firmare, chentza istorrare, chentza pèrdere tempus o ibertare nudha, o, segundhu, deunudotu (ma fintzes comogomo, tempus passau); naendho de sa posidura, chi est prantau, a peis in terra e conca in artu o, de cosa, posta in custa matessi manera; foedhandho de s'ala ue una cosa si agatat, chi est a s'ala de sa manu destra; podet inditare sa leada, a cara a ue una cosa si agatat o andhat; si podet pònnere coment'e avb. de tempus e de manera Sinònimos e contràrios ténneru / luego / intentarzu, istantàrgiu, ritzu, tolu / destru / abbia | ctr. doltu / colcadu / mancu 1 Maneras de nàrrere csn: ischire, no ischire cale ’eretu leare = aundi andai, a cali parti, ita fai; andai deretu de… = andhare abbia a…, a cara a…; èssere deretu a…, a deretu de…(+ vrb.)= prontu; fai una cosa in deretu, a sa ’ereta = bene, a deretu; èssiri deretu de fai una cosa = àere apenas fatu una cosa; dae deretu = dae luego; como ’eretu = comogomo, pagu ’e s'ora, issara; andhare a deretu, fàghere cosa a deretu = andhare in bonu, fàghere cosa comente si tocat Frases su Segnore ammustrat su caminu deretu a sos pecadores ◊ cussu bivit in s'arruga dereta ◊ est deretu coment'e unu bastoni ◊ sa prus cosa dereta fachet a tortu sendhe chi est mannu! 2. nemmancu ti acheres, pàssache dereta! ◊ ndi calant e nchi tirant daretus a campusantu ◊ curre deretu a domo ca ti cheret mamma! ◊ essimiche deretu, chi no ti cherzo! ◊ éssimi deretu, irbirgonzia! ◊ macacu, bae deretu e no ti firmes in sas cosas vanas! (A.Casula)◊ tzertas cosas lu poniant deretu in supuzu ◊ pristos, commo imbrenucàebbos ca bos isposo deretu! ◊ si fit sapia deretu chi su manzanu giuchiat sa luna a tónchinu ◊ gei est unu caboniscu… deretu si atzutzudhat, bellu inchighiristau! ◊ candho los ant avisaos, sos parentes sunt arribbaos deretu ◊ ant pensau de liu nàrrere deretu 3. sas zannas, sos bracones sunt abbertos deretos ◊ custu depet èssere macu deretu, a fàghere cosas goi! ◊ no ndhe balet prus, est malandhadu deretu ◊ custos macarrones sunt ancora cruos deretos ◊ collindhelas deretas sas camisas istérridas ca est proindhe! 4. si in custu istante a manu dereta sa retza betades azis a fàghere sa pisca abbundhante! ◊ dh'apu biu andendi a dereta ◊ sa cruxi si fait cun sa manu dereta ◊ dèu crocu totu a costau deretu 5. si pesada deretu ◊ si fut agatau aintru de un'astronavi chi iat pigau a artziai a sa dereta 6. a deretu de undi andas? ◊ est a deretu de cussu possessu ◊ che parat in sa calchera pesuda de totu cussos pes, ero no ischit cale deretu leare 7. tanti no est acussa sa càvana mia… soi deretu de dh'acussai! ◊ si bidiat dae deretu 8. allabai un'ómini baodru, no ndi fait una in deretu! ◊ a su póveru amiga li est sa runza, disignos no ndhe li andhat in deretu ◊ arrejonendhe a sa dereta, su mortu istat che mortu, e sos bios depent istare che bios! 9. no semus deretos a tucare: bi amus de nos ammanitzare! ◊ dereta a betare sale a su mànigu ses: assàzalu, innantis! ◊ uhm, deretus a arregòlliri genti seus!…◊ setzi si at bidu puzones fuendhe: sos chi fint a deretos de bolare in parte bi l'ant fata a si sarvare (N.Pianu)◊ tantu za so deretu a triballare, cun totu custos irbios chi so tenindhe!… Ètimu ltn. *derectus, dextru(m) Tradutziones Frantzesu droit, adroit Ingresu straight, opportunity, immediately Ispagnolu derecho, en seguida, recto, derecho Italianu dritto, difilato, immediataménte, ritto, dèstro Tedescu gerade, glatt, direkt, geradeaus, aufrecht, recht, Rechte.

deabbéru, deabbérus, deadérus , avb: diaberu, diaderu, diaderus, diarerus Definitzione de a beru, ne a brullas ne a fintas, in su sensu prus prenu, cumpriu de su foedhu Sinònimos e contràrios abberu, afide, devera, própiu | ctr. diaposta, dispintadamenti Frases cussu chi mi fui sempri bisionau dh'apu pótziu fai diaderu ◊ fit una bella fémina deabberu ◊ so nendhe deabberu, mih, no cretes chi so brullendhe! ◊ si fit deabberu cussa za fimus acontzos!…◊ custa fémina fiat diaderus s'ajaja ◊ si no mi creis, càstia, ca seu nendi diaderus! Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu vraiment Ingresu really Ispagnolu de verdad, en serio, realmente Italianu davvéro, veraménte Tedescu wirklich.

defàtu , cng: difatis Definitzione foedhu chi serbit po cunfirmare su chi si est nau Sinònimos e contràrios énimis, iteu Frases Fulanu fit cojadu, difatis teniat fintzas carchi fizu Ètimu itl. Tradutziones Frantzesu en effet Ingresu in fact Ispagnolu en efecto Italianu infatti Tedescu in der Tat.

dejúnu , nm, agt: deunu, deunzu, digiunu, dijunzu, diugnu, diunu, diunzu Definitzione su istare chentza papare; chi est chentza papare, chi no at papau / segare su deunzu = papai innantis de acabbai su tempus de su giaunu; èssere a sa deuna = chentza manigare, sentza de ai papau nudha de diora; faci de digiunu = isfaciu, légiu, mortu de fàmini (nau a menisprésiu) Sinònimos e contràrios deinu 1, giaugnu, irgeunzu / geunu*, giaúngiu, irgeunzu, irgiaúngiu | ctr. satzau Frases est faghindhe su deunzu ◊ in chida santa fit sempre faghindhe peneténscia e in deunzu 2. candho pesat sa boghe a sa deuna, no si devet permítere su paone, mancu brullendhe, a si pònnere afaca! ◊ custu binu lu podes bufare finas a sa diuna Tradutziones Frantzesu jeûne, à jeûn Ingresu fasting Ispagnolu ayuno, en ayunas Italianu digiuno Tedescu Fasten (Pl.), nüchtern.

devèra, devèras , avb: diavera, diaveras Definitzione de veru, de abberu / po diaveras = de abberu Sinònimos e contràrios abberu, afide Frases cussas pinturas, de valori ndi tenint deveras ◊ ti retzo cun tantos onores comente tue méritas deveras ◊ bellu diavera! ◊ nci dha fóliat a mesu de su fogu, de aundi deveras nd'est essia torrada noa Ètimu spn. Tradutziones Frantzesu vraiment Ingresu indeed Ispagnolu en serio, de verdad, de veras Italianu davvéro Tedescu wirklich.

ecóghi , cng: coghi Definitzione eco + chi, ma nau in su sensu de ma, a su contràriu Sinònimos e contràrios addèaghi! / imbecis Frases tue pessaias chi fit a lu fàghere, ecoghi nono, mih! ◊ tiat pàrrere brulla, ecoghi est abberu! ◊ mi che tia èssere essidu a ziru, ecoghi bisonzo in domo e abbarro! Tradutziones Frantzesu mais, au contraire Ingresu but, instead Ispagnolu pero, mas, en cambio Italianu ma, invéce Tedescu sondern.

fatuvàtu , avb Definitzione luego, deretu apustis, avatu; dónnia pagu tempus, dónnia tanti, tanti bortas, a físciu (itl. fintzes periodicamente) Sinònimos e contràrios ifatu / atoratora, fissientementi, otora Frases s'undha andhat e benit e paret chi li apat mandhadu fatuvatu s'ànima de su fizu emigradu ◊ at leadu prémiu Fulanu e fatuvatu Fulana ◊ caminaiat fatuvatu a sa mama 2. fatuvatu mi ndhe la bido in domo ◊ fatuvatu andaus a bíngia a candu po una cosa a candu po un’àtera ◊ sos lampos fatuvatu allumant de fiama s'orizonte ◊ fit una candhela a carburu e fatuvatu mi lassaiat a s'iscuru ◊ fatuvatu mi torras a sa mente Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu aussitôt après, souvent, de temps en temps Ingresu at once, close, often, at intervals Ispagnolu luego, enseguida, a menudo, de vez en cuando Italianu sùbito apprèsso, spésso, sovènte, a intervalli Tedescu daneben, oft, in Abständen.

frèsa , nf, nm: fresu 1 Definitzione donniunu de is duos pígios de su pane carasau, o fintzes custa genia de pane; pischedhu o làmpina de casu (e fintzes de arrescotu) laditu / f. de ou = oidedhu abbatadu cun túcaru, ispíritu de ou Sinònimos e contràrios màtula Frases si at manigadu duas fresas de pane cun casu ◊ su pane de fresa est lísiu a parte de fora (ca est tesu), ma aspru intro (ca sos pizos s'ispítzigant desesi coghindhe) Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu abaisse Ingresu sheet of pastry Ispagnolu masa en hoja Italianu sfòglia Tedescu Blätterteig.

frochitàda, frochitàra , nf: fruchetada, furchetada Definitzione su tanti de cosa chi si podet pigare cun sa frochita Frases aditzu aditzu ndi apu acudiu una frochitada de cussus macarronis! ◊ mi fatzu una frochitaredha de pasta a prandi Tradutziones Frantzesu fourchetée Ingresu forkful Ispagnolu comida que cabe en el tenedor Italianu forchettata Tedescu Gabel, Gabelvoll.

gamedhàre , vrb: amedhare* Definitzione betare apare totu a unu duos tàgios de bestiàmene, avesare is angiones a abbarrare impare cun is àteros, is pegos noos a abbarrare in su tàgiu, a cònnoschere su pastore, ammasedare; nau de gente, fàere amedhu, avesare a istare impare cun is àteros Sinònimos e contràrios abbamare, acedhae, achedhonare, aggamai, aggrustare, ammeschiare, ingamai | ctr. iscamedhare, stagiai Frases sas balenas allatant che a sos animales chi gamedhamus Tradutziones Frantzesu socialiser, habituer un animal à vivre l'un avec l'autre Ingresu to socialize Ispagnolu acostumbrar al ganado a vivir en el rebaño, socializar Italianu abituarsi alla compagnìa, socializzare Tedescu vergesellschaften, sozialisieren.

giàssu , nm: ciassu, tzassu, zassu Definitzione in su logu, unu tretu minore o fintzes mannu ma precisu; apertura in is muros o in is cresuras ue faet a passare de una parte a s’àtera Sinònimos e contràrios giàssidu, tretu / àghedu, barcaxu, ingiassu Maneras de nàrrere csn: a giassus a giassus = de tretu in tretu; obèrriri unu giassu = fàghere un'àidu, fàgheresi unu tretu de pòdere colare; portai sa dentiera a giassus = mancante, cun s'imbaga ue bi mancat dente Frases si l'aia ischidu ch'in custu giassu aisti fatu nidu!…(G.A.Cossu)◊ timiant de si che istesiare dae cussu giassu ◊ dhoi fiat unu giassu totu àcua e ludu 2. in su cungiau fiat su giassu obertu ◊ in su giassu tocat a dhoi ponni una sida ca nci essit su bestiàmini ◊ lah, no fatzas giassu a nci fai passai is brebeis a su cungiadedhu miu! Tradutziones Frantzesu endroit Ingresu site Ispagnolu sitio, abertura en la pared, paso Italianu sito, callàia Tedescu Ort, Stelle, Platz, enger Durchgang.

ilbambarriàre , vrb: imbambarriare, impamparriare, irbabbarriare, isbabbarriare, isbambarriai, isbambarriare, ispambarriare, ispamparrai, ispamparriare Definitzione apèrrere is ogos deunutotu, bene, meda; nau de aperturas o àteru, apèrrere deunudotu, apèrrere in campu; nau de unu cuau, essire de si fàere a bíere / ƒisbambarriare sas origras = allutai is origas, ascurtai bèni Sinònimos e contràrios ilbarrizare, imbarritzare, irbarriolare, ispalpedhare, ispampanai, ispamparinare, ispamporionare, scampaniai, sparrancai | ctr. serrai, tancai Frases pro ispantu ilbambàrriant s'oju a sa lugura ◊ li ant postu su retratu a ojos impamparriados ◊ cun sa fantasia isbambàrrio sas alas! ◊ fit a ojos isbambarriados ◊ su casifítziu isbambàrriat su portale dae sas ses ◊ at castiau ispamparrandu is ogros 2. nc'iat iscabulau su cupitu ci dhu cuàt e si nci fut ispamparrau Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu ouvrir grand Ingresu to open wide Ispagnolu abrir de par en par Italianu spalancare Tedescu aufreißen.

imbaltzài, imbaltzàre , vrb: imbartzare 1, imbratzare Definitzione pònnere in sa bartza, nau mescamente de sa crachina rude chi si ammesturat cun s’abba po dha pòdere impreare po impastu o àteru; pònnere a modhe in abba in bartza o fintzes in paule / i. sos pes de sa robba = fai passai is brebeis in sa bàrcia cun sa mexina po dhas curai de su mali a is peis Sinònimos e contràrios imputare 2, impogiare Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu empoter Ingresu to pot Ispagnolu poner en un pilón Italianu invasare Tedescu in ein Gefäß tun.

impamparriàdu , pps, agt: isbambarriadu, ispamparriadu Definitzione de impamparriare; chi est apertu deunudotu Sinònimos e contràrios scampaniau Frases chelos ispamparriados Tradutziones Frantzesu grand ouvert Ingresu wide open Ispagnolu abierto de par en par Italianu spalancato Tedescu aufgesperrt.

imprefínis , avb Definitzione afines, a s'acabbada, a sa finis, infinis Sinònimos e contràrios assafines Frases imprefinis, su seminau in sa terra bona est chini ascurtat su fuedhu de Deus e dhu cumprendit (Ev.) Tradutziones Frantzesu enfin, finalement Ingresu finally Ispagnolu en fin, finalmente Italianu infine Tedescu schließlich.

imprendài , vrb: imprendhare, imprennare Definitzione giare in prendha, impromítere o giare calecuna cosa po ndhe garantire o assegurare calecun'àtera Sinònimos e contràrios impegnai Frases no as a crere chi m'imprendho sa domo pro comporare bestires bellos a tie?! ◊ aia chérfidu imprendhare a sos versos sas boghes piús beras atogadas in sa zente (C.Puddu)◊ deo ti apo imprendhadu su coro Ètimu ctl. emprendar Tradutziones Frantzesu donner en gage Ingresu to pawn (stg.) Ispagnolu dejar en prenda Italianu dare in pégno, ipotecare Tedescu etw. jdm. als Pfand geben.

impurdedhíu , pps, agt Definitzione de impurdedhiri; chi est in calore, in more Sinònimos e contràrios assu 1, insuau, intzinnidu, suadu, suguzadu / focosu Tradutziones Frantzesu qui est en rut Ingresu full of sexual excitement Ispagnolu en celo Italianu foióso Tedescu geil.

in , prep Definitzione prep. chi s'impreat po giare a cumprèndhere su istare, su abbarrare e a dónnia modu s'idea de logu o de tempus: cun su vrb. essire fintzes po movimentu (es. essíreche in machines, in coranta mois, che so essidu in Macumere); cun partes de su corpus, chentza artículu: in conca, in trugu, in buca, in petorras (a sing. cun s'art. puru), in brente, in bratzos (a sing. cun s'art. puru), in manos (e in manu, in sa manu, in sas manos), in pes (a sing. cun s'art., sinono bolet nàrrere àteru); coment'e prefissu si che aunit cun medas foedhos, e a bortas (pagas, ca no est manígiu própiu de sa limba sarda) fintzes cun significau de nega (no: intzivile, incoberàbbili Maneras de nàrrere csn: avb. de manera: fàghere una cosa in fadhina = irballendhe; nàrrere una cosa in suspu, èssere in pessos, fàghere in presse (impresse), fàghere in pessare, fàghere in lestresa, lassare in pasu; èssere in frenugu, in sas berbeghes, in su bestiàmine, in s'olia, in mura, in linna, in su dutore = èssere chirchendhe frenugu, pastorighendhe berbeghes, bestiàmine, collindhe olia, mura, faghindhe linna, in ambulatóriu pro faedhare su dutore; èssiri in camisa, in mudandas, in cracionis = zúghere bestidu (chentza zúghere àteru subra) sa camisa, sas mudandhas, sos pantalones; èssere o no èssere in dare = tènniri ganas, no tènniri ganas de fuedhai, de arrespúndiri; èssere in abba, in fritu, in caentu = (nau de su tempus), èssiri sempri pruendi, èssiri fendi frius, fendi callenti; zúghere su cherbedhu in abba = guastu, ammachiau; in domíniga, in lunis, in martis e gai = in die de domíniga e gai; èssere in sos… agt. numeràriu + annos = faghindhe sos… + agt. numeràriu + annos, faghindhe sos annos de lòmpere; leare, dare, ispèndhere unu valore in + nm. = pònnere a, iscambiare cun + nm. Frases in sa mente mia est abbarranno una santa e cara visione de tiatia ◊ funt totu s'ora sétzius in pratza ◊ inoghe semus in Bonorba ◊ fradi miu bivit in Bidhexidru ◊ che zuto brutura in s'ogru ◊ in sa dí de oi ◊ si sunt cojados in sàpadu ◊ est cun is manus in cruxi ◊ su trigu in làmpadas comintzat a incherare ◊ in s'ierru fait frius ◊ in tota die no at fatu nudha ◊ manighendhe mi che intrat sa peta in dentes ◊ mi pongu in su soli ca tengu frius ◊ mi setzo in s'umbra ◊ poneus sa pingiada in su fogu ◊ frade tou est in sos vint'annos 2. candu fuedhat, cussu nci essit in cincuanta mois! ◊ che so pigadu in montes ◊ sos Americanos che sunt pigados in sa Luna ◊ no ti che intrat s'iscuru in buca ◊ est torradu in segus ◊ si at betadu s'issallu in conca ◊ ch'est essidu in Núoro 3. làssami sa conca in pasu! ◊ no li faedhes ca no est in dare, oe! ◊ oe est in muta bona ◊ múndhache s'arga, ca a su cola cola che la leamus in pes! ◊ so in comporare: a fura no ndhe leo! ◊ totu su chi teniat si l'at ispesu in diverteras ◊ bae: a ti lu dare in pische, custu! ◊ su triballu lu cherzo pagadu in dinari, no in cosa! Ètimu ltn. in Tradutziones Frantzesu en, dans, à Ingresu in, at, to Ispagnolu en Italianu in Tedescu in.

incalancàre , vrb Definitzione pònnere in calecuna calanca; foedhandho de animales (sórighes, margianes, bobbois), cuare in sa cala, in sa calanca Sinònimos e contràrios impelciare, imprecolare, incalare, incolonconare, ingarghilare, intergare / abbuare, atanai | ctr. essire, bocare 2. in catza at bidu pegos incalancados Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu mettre quelque chose dans une fissure Ingresu to slip in Ispagnolu meter algo en un agujero, encavarse Italianu métter qlcs. déntro una fessura Tedescu etw. in einen Spalt stecken.

incujàre , vrb Definitzione fàere calecuna cosa a un'ancuju, a unu gànciu Sinònimos e contràrios ancujare*, aunchinare, incruai, indrúchere, tròdhiri | ctr. istirare Frases sa zente isulana no incujat s’ischina a s'ocupatzione romana Tradutziones Frantzesu baisser, courber Ingresu to bend Ispagnolu doblar en forma de gancho Italianu piegare ad uncino, curvare Tedescu biegen.

«« Torra a chircare