darétu , agt, avb, nm: deretu 1,
destru,
diritu 1,
drestu,
dritu,
eretu,
estru,
zeretu Definition
coment'e calidade de una cosa, chi no est trota ma tènnera, dirita, chi no faet a furriadas, fintzes fata bene; cun valore de avb., su prus s'impreat che un'agt. e bolet nàrrere chentza si tratènnere, chentza si firmare, chentza istorrare, chentza pèrdere tempus o ibertare nudha, o, segundhu, deunudotu (ma fintzes comogomo, tempus passau); naendho de sa posidura, chi est prantau, a peis in terra e conca in artu o, de cosa, posta in custa matessi manera; foedhandho de s'ala ue una cosa si agatat, chi est a s'ala de sa manu destra; podet inditare sa leada, a cara a ue una cosa si agatat o andhat; si podet pònnere coment'e avb. de tempus e de manera
Synonyms e antonyms
ténneru
/
luego
/
intentarzu,
istantàrgiu,
ritzu,
tolu
/
destru
/
abbia
| ctr.
doltu
/
colcadu
/
mancu 1
Idioms
csn:
ischire, no ischire cale ’eretu leare = aundi andai, a cali parti, ita fai; andai deretu de… = andhare abbia a…, a cara a…; èssere deretu a…, a deretu de…(+ vrb.)= prontu; fai una cosa in deretu, a sa ’ereta = bene, a deretu; èssiri deretu de fai una cosa = àere apenas fatu una cosa; dae deretu = dae luego; como ’eretu = comogomo, pagu ’e s'ora, issara; andhare a deretu, fàghere cosa a deretu = andhare in bonu, fàghere cosa comente si tocat
Sentences
su Segnore ammustrat su caminu deretu a sos pecadores ◊ cussu bivit in s'arruga dereta ◊ est deretu coment'e unu bastoni ◊ sa prus cosa dereta fachet a tortu sendhe chi est mannu!
2.
nemmancu ti acheres, pàssache dereta! ◊ ndi calant e nchi tirant daretus a campusantu ◊ curre deretu a domo ca ti cheret mamma! ◊ essimiche deretu, chi no ti cherzo! ◊ éssimi deretu, irbirgonzia! ◊ macacu, bae deretu e no ti firmes in sas cosas vanas! (A.Casula)◊ tzertas cosas lu poniant deretu in supuzu ◊ pristos, commo imbrenucàebbos ca bos isposo deretu! ◊ si fit sapia deretu chi su manzanu giuchiat sa luna a tónchinu ◊ gei est unu caboniscu… deretu si atzutzudhat, bellu inchighiristau! ◊ candho los ant avisaos, sos parentes sunt arribbaos deretu ◊ ant pensau de liu nàrrere deretu
3.
sas zannas, sos bracones sunt abbertos deretos ◊ custu depet èssere macu deretu, a fàghere cosas goi! ◊ no ndhe balet prus, est malandhadu deretu ◊ custos macarrones sunt ancora cruos deretos ◊ collindhelas deretas sas camisas istérridas ca est proindhe!
4.
si in custu istante a manu dereta sa retza betades azis a fàghere sa pisca abbundhante! ◊ dh'apu biu andendi a dereta ◊ sa cruxi si fait cun sa manu dereta ◊ dèu crocu totu a costau deretu
5.
si pesada deretu ◊ si fut agatau aintru de un'astronavi chi iat pigau a artziai a sa dereta
6.
a deretu de undi andas? ◊ est a deretu de cussu possessu ◊ che parat in sa calchera pesuda de totu cussos pes, ero no ischit cale deretu leare
7.
tanti no est acussa sa càvana mia… soi deretu de dh'acussai! ◊ si bidiat dae deretu
8.
allabai un'ómini baodru, no ndi fait una in deretu! ◊ a su póveru amiga li est sa runza, disignos no ndhe li andhat in deretu ◊ arrejonendhe a sa dereta, su mortu istat che mortu, e sos bios depent istare che bios!
9.
no semus deretos a tucare: bi amus de nos ammanitzare! ◊ dereta a betare sale a su mànigu ses: assàzalu, innantis! ◊ uhm, deretus a arregòlliri genti seus!…◊ setzi si at bidu puzones fuendhe: sos chi fint a deretos de bolare in parte bi l'ant fata a si sarvare (N.Pianu)◊ tantu za so deretu a triballare, cun totu custos irbios chi so tenindhe!…
Etymon
ltn.
*derectus, dextru(m)
Translations
French
droit,
adroit
English
straight,
opportunity,
immediately
Spanish
derecho,
en seguida,
recto,
derecho
Italian
dritto,
difilato,
immediataménte,
ritto,
dèstro
German
gerade,
glatt,
direkt,
geradeaus,
aufrecht,
recht,
Rechte.
deabbéru, deabbérus, deadérus , avb: diaberu,
diaderu,
diaderus,
diarerus Definition
de a beru, ne a brullas ne a fintas, in su sensu prus prenu, cumpriu de su foedhu
Synonyms e antonyms
abberu,
afide,
devera,
própiu
| ctr.
diaposta,
dispintadamenti
Sentences
cussu chi mi fui sempri bisionau dh'apu pótziu fai diaderu ◊ fit una bella fémina deabberu ◊ so nendhe deabberu, mih, no cretes chi so brullendhe! ◊ si fit deabberu cussa za fimus acontzos!…◊ custa fémina fiat diaderus s'ajaja ◊ si no mi creis, càstia, ca seu nendi diaderus!
Etymon
srd.
Translations
French
vraiment
English
really
Spanish
de verdad,
en serio,
realmente
Italian
davvéro,
veraménte
German
wirklich.
defàtu , cng: difatis Definition
foedhu chi serbit po cunfirmare su chi si est nau
Synonyms e antonyms
énimis,
iteu
Sentences
Fulanu fit cojadu, difatis teniat fintzas carchi fizu
Etymon
itl.
Translations
French
en effet
English
in fact
Spanish
en efecto
Italian
infatti
German
in der Tat.
dejúnu , nm, agt: deunu,
deunzu,
digiunu,
dijunzu,
diugnu,
diunu,
diunzu Definition
su istare chentza papare; chi est chentza papare, chi no at papau / segare su deunzu = papai innantis de acabbai su tempus de su giaunu; èssere a sa deuna = chentza manigare, sentza de ai papau nudha de diora; faci de digiunu = isfaciu, légiu, mortu de fàmini (nau a menisprésiu)
Synonyms e antonyms
deinu 1,
giaugnu,
irgeunzu
/
geunu*,
giaúngiu,
irgeunzu,
irgiaúngiu
| ctr.
satzau
Sentences
est faghindhe su deunzu ◊ in chida santa fit sempre faghindhe peneténscia e in deunzu
2.
candho pesat sa boghe a sa deuna, no si devet permítere su paone, mancu brullendhe, a si pònnere afaca! ◊ custu binu lu podes bufare finas a sa diuna
Translations
French
jeûne,
à jeûn
English
fasting
Spanish
ayuno,
en ayunas
Italian
digiuno
German
Fasten (Pl.),
nüchtern.
devèra, devèras , avb: diavera,
diaveras Definition
de veru, de abberu / po diaveras = de abberu
Synonyms e antonyms
abberu,
afide
Sentences
cussas pinturas, de valori ndi tenint deveras ◊ ti retzo cun tantos onores comente tue méritas deveras ◊ bellu diavera! ◊ nci dha fóliat a mesu de su fogu, de aundi deveras nd'est essia torrada noa
Etymon
spn.
Translations
French
vraiment
English
indeed
Spanish
en serio,
de verdad,
de veras
Italian
davvéro
German
wirklich.
ecóghi , cng: coghi Definition
eco + chi, ma nau in su sensu de ma, a su contràriu
Synonyms e antonyms
addèaghi!
/
imbecis
Sentences
tue pessaias chi fit a lu fàghere, ecoghi nono, mih! ◊ tiat pàrrere brulla, ecoghi est abberu! ◊ mi che tia èssere essidu a ziru, ecoghi bisonzo in domo e abbarro!
Translations
French
mais,
au contraire
English
but,
instead
Spanish
pero,
mas,
en cambio
Italian
ma,
invéce
German
sondern.
fatuvàtu , avb Definition
luego, deretu apustis, avatu; dónnia pagu tempus, dónnia tanti, tanti bortas, a físciu (itl. fintzes periodicamente)
Synonyms e antonyms
ifatu
/
atoratora,
fissientementi,
otora
Sentences
s'undha andhat e benit e paret chi li apat mandhadu fatuvatu s'ànima de su fizu emigradu ◊ at leadu prémiu Fulanu e fatuvatu Fulana ◊ caminaiat fatuvatu a sa mama
2.
fatuvatu mi ndhe la bido in domo ◊ fatuvatu andaus a bíngia a candu po una cosa a candu po un’àtera ◊ sos lampos fatuvatu allumant de fiama s'orizonte ◊ fit una candhela a carburu e fatuvatu mi lassaiat a s'iscuru ◊ fatuvatu mi torras a sa mente
Etymon
srd.
Translations
French
aussitôt après,
souvent,
de temps en temps
English
at once,
close,
often,
at intervals
Spanish
luego,
enseguida,
a menudo,
de vez en cuando
Italian
sùbito apprèsso,
spésso,
sovènte,
a intervalli
German
daneben,
oft,
in Abständen.
frèsa , nf, nm: fresu 1 Definition
donniunu de is duos pígios de su pane carasau, o fintzes custa genia de pane; pischedhu o làmpina de casu (e fintzes de arrescotu) laditu / f. de ou = oidedhu abbatadu cun túcaru, ispíritu de ou
Synonyms e antonyms
màtula
Sentences
si at manigadu duas fresas de pane cun casu ◊ su pane de fresa est lísiu a parte de fora (ca est tesu), ma aspru intro (ca sos pizos s'ispítzigant desesi coghindhe)
Etymon
srd.
Translations
French
abaisse
English
sheet of pastry
Spanish
masa en hoja
Italian
sfòglia
German
Blätterteig.
frochitàda, frochitàra , nf: fruchetada,
furchetada Definition
su tanti de cosa chi si podet pigare cun sa frochita
Sentences
aditzu aditzu ndi apu acudiu una frochitada de cussus macarronis! ◊ mi fatzu una frochitaredha de pasta a prandi
Translations
French
fourchetée
English
forkful
Spanish
comida que cabe en el tenedor
Italian
forchettata
German
Gabel,
Gabelvoll.
gamedhàre , vrb: amedhare* Definition
betare apare totu a unu duos tàgios de bestiàmene, avesare is angiones a abbarrare impare cun is àteros, is pegos noos a abbarrare in su tàgiu, a cònnoschere su pastore, ammasedare; nau de gente, fàere amedhu, avesare a istare impare cun is àteros
Synonyms e antonyms
abbamare,
acedhae,
achedhonare,
aggamai,
aggrustare,
ammeschiare,
ingamai
| ctr.
iscamedhare,
stagiai
Sentences
sas balenas allatant che a sos animales chi gamedhamus
Translations
French
socialiser,
habituer un animal à vivre l'un avec l'autre
English
to socialize
Spanish
acostumbrar al ganado a vivir en el rebaño,
socializar
Italian
abituarsi alla compagnìa,
socializzare
German
vergesellschaften,
sozialisieren.
giàssu , nm: ciassu,
tzassu,
zassu Definition
in su logu, unu tretu minore o fintzes mannu ma precisu; apertura in is muros o in is cresuras ue faet a passare de una parte a s’àtera
Synonyms e antonyms
giàssidu,
tretu
/
àghedu,
barcaxu,
ingiassu
Idioms
csn:
a giassus a giassus = de tretu in tretu; obèrriri unu giassu = fàghere un'àidu, fàgheresi unu tretu de pòdere colare; portai sa dentiera a giassus = mancante, cun s'imbaga ue bi mancat dente
Sentences
si l'aia ischidu ch'in custu giassu aisti fatu nidu!…(G.A.Cossu)◊ timiant de si che istesiare dae cussu giassu ◊ dhoi fiat unu giassu totu àcua e ludu
2.
in su cungiau fiat su giassu obertu ◊ in su giassu tocat a dhoi ponni una sida ca nci essit su bestiàmini ◊ lah, no fatzas giassu a nci fai passai is brebeis a su cungiadedhu miu!
Translations
French
endroit
English
site
Spanish
sitio,
abertura en la pared,
paso
Italian
sito,
callàia
German
Ort,
Stelle,
Platz,
enger Durchgang.
ilbambarriàre , vrb: imbambarriare,
impamparriare,
irbabbarriare,
isbabbarriare,
isbambarriai,
isbambarriare,
ispambarriare,
ispamparrai,
ispamparriare Definition
apèrrere is ogos deunutotu, bene, meda; nau de aperturas o àteru, apèrrere deunudotu, apèrrere in campu; nau de unu cuau, essire de si fàere a bíere / ƒisbambarriare sas origras = allutai is origas, ascurtai bèni
Synonyms e antonyms
ilbarrizare,
imbarritzare,
irbarriolare,
ispalpedhare,
ispampanai,
ispamparinare,
ispamporionare,
scampaniai,
sparrancai
| ctr.
serrai,
tancai
Sentences
pro ispantu ilbambàrriant s'oju a sa lugura ◊ li ant postu su retratu a ojos impamparriados ◊ cun sa fantasia isbambàrrio sas alas! ◊ fit a ojos isbambarriados ◊ su casifítziu isbambàrriat su portale dae sas ses ◊ at castiau ispamparrandu is ogros
2.
nc'iat iscabulau su cupitu ci dhu cuàt e si nci fut ispamparrau
Etymon
srd.
Translations
French
ouvrir grand
English
to open wide
Spanish
abrir de par en par
Italian
spalancare
German
aufreißen.
imbaltzài, imbaltzàre , vrb: imbartzare 1,
imbratzare Definition
pònnere in sa bartza, nau mescamente de sa crachina rude chi si ammesturat cun s’abba po dha pòdere impreare po impastu o àteru; pònnere a modhe in abba in bartza o fintzes in paule / i. sos pes de sa robba = fai passai is brebeis in sa bàrcia cun sa mexina po dhas curai de su mali a is peis
Synonyms e antonyms
imputare 2,
impogiare
Etymon
srd.
Translations
French
empoter
English
to pot
Spanish
poner en un pilón
Italian
invasare
German
in ein Gefäß tun.
impamparriàdu , pps, agt: isbambarriadu,
ispamparriadu Definition
de impamparriare; chi est apertu deunudotu
Synonyms e antonyms
scampaniau
Sentences
chelos ispamparriados
Translations
French
grand ouvert
English
wide open
Spanish
abierto de par en par
Italian
spalancato
German
aufgesperrt.
imprefínis , avb Definition
afines, a s'acabbada, a sa finis, infinis
Synonyms e antonyms
assafines
Sentences
imprefinis, su seminau in sa terra bona est chini ascurtat su fuedhu de Deus e dhu cumprendit (Ev.)
Translations
French
enfin,
finalement
English
finally
Spanish
en fin,
finalmente
Italian
infine
German
schließlich.
imprendài , vrb: imprendhare,
imprennare Definition
giare in prendha, impromítere o giare calecuna cosa po ndhe garantire o assegurare calecun'àtera
Synonyms e antonyms
impegnai
Sentences
no as a crere chi m'imprendho sa domo pro comporare bestires bellos a tie?! ◊ aia chérfidu imprendhare a sos versos sas boghes piús beras atogadas in sa zente (C.Puddu)◊ deo ti apo imprendhadu su coro
Etymon
ctl.
emprendar
Translations
French
donner en gage
English
to pawn (stg.)
Spanish
dejar en prenda
Italian
dare in pégno,
ipotecare
German
etw. jdm. als Pfand geben.
impurdedhíu , pps, agt Definition
de impurdedhiri; chi est in calore, in more
Synonyms e antonyms
assu 1,
insuau,
intzinnidu,
suadu,
suguzadu
/
focosu
Translations
French
qui est en rut
English
full of sexual excitement
Spanish
en celo
Italian
foióso
German
geil.
in , prep Definition
prep. chi s'impreat po giare a cumprèndhere su istare, su abbarrare e a dónnia modu s'idea de logu o de tempus: cun su vrb. essire fintzes po movimentu (es. essíreche in machines, in coranta mois, che so essidu in Macumere); cun partes de su corpus, chentza artículu: in conca, in trugu, in buca, in petorras (a sing. cun s'art. puru), in brente, in bratzos (a sing. cun s'art. puru), in manos (e in manu, in sa manu, in sas manos), in pes (a sing. cun s'art., sinono bolet nàrrere àteru); coment'e prefissu si che aunit cun medas foedhos, e a bortas (pagas, ca no est manígiu própiu de sa limba sarda) fintzes cun significau de nega (no: intzivile, incoberàbbili
Idioms
csn:
avb. de manera: fàghere una cosa in fadhina = irballendhe; nàrrere una cosa in suspu, èssere in pessos, fàghere in presse (impresse), fàghere in pessare, fàghere in lestresa, lassare in pasu; èssere in frenugu, in sas berbeghes, in su bestiàmine, in s'olia, in mura, in linna, in su dutore = èssere chirchendhe frenugu, pastorighendhe berbeghes, bestiàmine, collindhe olia, mura, faghindhe linna, in ambulatóriu pro faedhare su dutore; èssiri in camisa, in mudandas, in cracionis = zúghere bestidu (chentza zúghere àteru subra) sa camisa, sas mudandhas, sos pantalones; èssere o no èssere in dare = tènniri ganas, no tènniri ganas de fuedhai, de arrespúndiri; èssere in abba, in fritu, in caentu = (nau de su tempus), èssiri sempri pruendi, èssiri fendi frius, fendi callenti; zúghere su cherbedhu in abba = guastu, ammachiau; in domíniga, in lunis, in martis e gai = in die de domíniga e gai; èssere in sos… agt. numeràriu + annos = faghindhe sos… + agt. numeràriu + annos, faghindhe sos annos de lòmpere; leare, dare, ispèndhere unu valore in + nm. = pònnere a, iscambiare cun + nm.
Sentences
in sa mente mia est abbarranno una santa e cara visione de tiatia ◊ funt totu s'ora sétzius in pratza ◊ inoghe semus in Bonorba ◊ fradi miu bivit in Bidhexidru ◊ che zuto brutura in s'ogru ◊ in sa dí de oi ◊ si sunt cojados in sàpadu ◊ est cun is manus in cruxi ◊ su trigu in làmpadas comintzat a incherare ◊ in s'ierru fait frius ◊ in tota die no at fatu nudha ◊ manighendhe mi che intrat sa peta in dentes ◊ mi pongu in su soli ca tengu frius ◊ mi setzo in s'umbra ◊ poneus sa pingiada in su fogu ◊ frade tou est in sos vint'annos
2.
candu fuedhat, cussu nci essit in cincuanta mois! ◊ che so pigadu in montes ◊ sos Americanos che sunt pigados in sa Luna ◊ no ti che intrat s'iscuru in buca ◊ est torradu in segus ◊ si at betadu s'issallu in conca ◊ ch'est essidu in Núoro
3.
làssami sa conca in pasu! ◊ no li faedhes ca no est in dare, oe! ◊ oe est in muta bona ◊ múndhache s'arga, ca a su cola cola che la leamus in pes! ◊ so in comporare: a fura no ndhe leo! ◊ totu su chi teniat si l'at ispesu in diverteras ◊ bae: a ti lu dare in pische, custu! ◊ su triballu lu cherzo pagadu in dinari, no in cosa!
Etymon
ltn.
in
Translations
French
en,
dans,
à
English
in,
at,
to
Spanish
en
Italian
in
German
in.
incalancàre , vrb Definition
pònnere in calecuna calanca; foedhandho de animales (sórighes, margianes, bobbois), cuare in sa cala, in sa calanca
Synonyms e antonyms
impelciare,
imprecolare,
incalare,
incolonconare,
ingarghilare,
intergare
/
abbuare,
atanai
| ctr.
essire,
bocare
2.
in catza at bidu pegos incalancados
Etymon
srd.
Translations
French
mettre quelque chose dans une fissure
English
to slip in
Spanish
meter algo en un agujero,
encavarse
Italian
métter qlcs. déntro una fessura
German
etw. in einen Spalt stecken.
incujàre , vrb Definition
fàere calecuna cosa a un'ancuju, a unu gànciu
Synonyms e antonyms
ancujare*,
aunchinare,
incruai,
indrúchere,
tròdhiri
| ctr.
istirare
Sentences
sa zente isulana no incujat s’ischina a s'ocupatzione romana
Translations
French
baisser,
courber
English
to bend
Spanish
doblar en forma de gancho
Italian
piegare ad uncino,
curvare
German
biegen.