che , avb: chei, chi 3, nce Definizione avb. de logu indefiniu, no sèmpere reale (pentzandho a unu innanti e a unu apustis de su èssere de una cosa): prus che àteru inditat istesiamentu de ue unu est (o si narat pentzandho a logu atesu de ue unu est), ma fintzes logu inue unu est: postu apustis de unu vrb. in impr. e totu a unu chentza àteru elementu (es. prn.) si fúrriat in chei e inditat sèmpere logu apresu a chie est foedhandho e a bortas si ponet totu a unu fintzes cun àteru avb. de logu (es. cudhàeche); a logos, si portat aifatu su pron. pl. lis, narant chis: candho che agabbat de múrghere che acósiat sos mojos e bi chis betat sas pedras (C.Frau)◊ semus andhaos paris a bi chis leare s’immurzu (che lis = bi chis)/ a./c.: sa /c/ de cuménciu de custu che no càmbiat mai sonu agatandhosi apustis de vocale: za ch'est = nr. zachèste, ti che fist aviada = tichevíst aviada, mi che cheria cue = michegheriagúe (ma, comente si podet bíere, lassat cambiare sonu a sa cunsonante de cuménciu de su foedhu chi portat ainnanti, giustu segundhu sa régula de is cuns. mudòngias); andhare, bènnere, torrare a che unu (nau sèmpere de gente)= anch'e unu, a su logu aundi est ccn. Sinonimi e contrari abinche, ci Frasi si no si lu tentant, che lis furant su bestiàmine ◊ su culurgione dhu faet mannu: prus de deghe no che ndh'istat in su canistedhu! ◊ che li ant segadu s'anca ◊ si che at béndhidu totu ◊ custu che lu leo a domo ◊ che so pigadu in montes ◊ ch'est essidu in América ◊ no ti che fist aviada? ◊ che li so andhadu acurtzu ◊ mi ch'est fuidu de manos ◊ bogachelu a fora! ◊ noche tucamus a sa festa ◊ so andhendhemiche a domo ◊ mi che ghiro a bidha ◊ che la frundho cantu mi andhat sa manu ◊ una mama preghendhe at isperadu pro unu fizu rútuche in su putu (G.Fadda)◊ torrachei a mi agatare! ◊ benichei candho cheres, a domo! ◊ intrachei linna, a su fogu!◊ su pane si faet còghere in su colostru fintzas a chi dhu suspiri ◊ bisonzat de chi dha bogare a fora! ◊ - it'ora ch'est? - che sunt sas bàtoro! 2. su chi ses chirchendhe ch'est ◊ fradile tou si ch'est bidu? ◊ in custa domo abberichei a cambiare s'ària! ◊ inoghe sunt triballendhechei ◊ lu so aisetendhe ma no si ch'est bidu ancora ◊ sa pisedha che àltziat in s'iscala ◊ che colat tempus meda faghindhe custa cosa ◊ che a issa no nce n'aiat àtera! ◊ si no che fut istada sa mama, su pipiu no aiat ischípiu ite fàere ◊ mi che cheria cue!◊ amamia fintzas a candu no mi chi morzu 3. su pane si ch'est intostadu, s'abba si ch'est sica, su fogu si ch'est mortu e sa linna agabbada, su nie si ch'est sortu, che ant iscontzadu sa domo ◊ cumpresa che l'as! ◊ apo a godire candho che so mortu (L.Loi)◊ si ch'est faghindhe tardu ◊ non che arrennessiat mancu a che bogare faedhu 4. menzus chi sias vénniu tue a che mene ◊ fit cumbintu de andhare a che fémina onesta (G.F.Sedda) Etimo ltn. hinc(e) Traduzioni Francese y, en Inglese there Spagnolo allí, ahí, de él (de ella, de ellos, de ellas), de eso Italiano ci, ce, ne (avverbi di luogo) Tedesco dort.

chisúra , nf Definizione su bochíere Sinonimi e contrari bochidorju, bochidura, bochimentu, ochisura* Frasi a cúrrere bi cheret brussu frimmu e s'arte de no lòmpere a chisura… Traduzioni Francese meurtre Inglese killing Spagnolo el matar Italiano uccisióne Tedesco Tötung.

ciuàre , vrb: (ci-u-a-re?) Definizione cantare, nau de sa tzonca Frasi cíuat sa tonca, créculat sa rana, ischémiat su biju, grígliat su grígliu Terminologia scientifica bga Traduzioni Francese cri du petit duc Inglese horned owl call Spagnolo el grito del autillo Italiano il vèrso dell'assiuòlo Tedesco Gesang der Zwergohreule.

codhài , vrb: codhare Definizione intrare apare sa natura de s'ómine cun cussa de sa fémina Sinonimi e contrari cadhicare, fútere, futire, zúchere / ingannai Terminologia scientifica ssl Etimo ltn. *collare Traduzioni Francese faire l'amour, coucher Inglese to make love Spagnolo follar, hacer el amor Italiano far l'amóre, aver rappòrti sessuali Tedesco mit jdm. schlafen.

cóghi , avb, cng: ecoghi Definizione co + chi = eco chi…, ma nau in su sensu de ma, a su contràriu / coghi de… = a su postu de…, intramus de… Frasi nachi andhaia a su cúmbidu de s'amigu: coghi fit totu zente aferta e no bi so andhadu ◊ ocannu in s'àrdia podia lòmpere su primu: coghi apo tentu istrobbu e no bi apo curtu (G.Ruju)◊ creio de èssere solu: coghi fimus in duos ◊ podiat sanare: coghi no at leadu meighina ◊ Deus nostru su chi cheret lu faghet: sos ídulos, coghi, sunt prata e oro 2. coghi de sighire a s'ala de nanti leat a dereta ◊ coghi de resare, sos pisedhos ant sonadu Etimo srd. Traduzioni Francese au contraire, mais Inglese instead, unfortunately Spagnolo por el contrario Italiano purtròppo, invéce Tedesco leider, dagegen.

cóltzu , agt, nm: colzu, cortzu, corzu 1, cotzu 3 Definizione foedhu chi narant po ammischinare o lastimandho a unu; foedhandho de unu mortu, s'ispaciau, sa bon'ànima; fintzes chi est totu malandhau / cortzaredhu! = siscuru!, scerau!, mischinu! Sinonimi e contrari beadu, mischinu, moltu, siscuru / malacónciu / cdh. cólciu | ctr. diciosu Frasi coltzu si andhas foressidu solu in su buscu niedhu! (P.Casu)◊ corzu a isse si no si ndhe adderetat! ◊ corzu chie si fidat de amigos! (P.Pisurzi)◊ custu mi ammentant sa colza pitzinnia! ◊ a dolu de sas coltzas netas mias, chi mi ant a pesu in domo! 2. su colzu de tziu Istèvene, candho si agataiat, za fit ómine! ◊ s'interramortos at ammaniadu una tuda pro un'àteru corzu ◊ su colzu de babbu meu naraiat sèmpere a no fàghere male a neune 3. sa mobbília no podiat èssere prus cortza: cadrea mala, mesedha totu arroinada Etimo crsn. córciu Traduzioni Francese pauvre, Dieu ait son âme, feu (f. feue) Inglese poor (thing), latelamented Spagnolo el pobre Italiano poverino, buonànima Tedesco arm, Selige.

contracúsa , nf Definizione s'acusa chi faet s'incurpau Traduzioni Francese contre-accusation Inglese countercharge Spagnolo acusación que hace el demandado al demandante Italiano controaccusa Tedesco Gegenklage.

corriscàle, corriscàli , nm Definizione su corredhu a pònnere cosighedha asciuta, sa funghedha, po allúere su fogu Sinonimi e contrari corriscarju, corruèscara Terminologia scientifica stz Etimo srd. Traduzioni Francese petit étui de corne Inglese little horn to light fire Spagnolo cuerno para encender el fuego Italiano cornétto contenènte ésca Tedesco Hörnchen mit Köder.

corróschiu , nm: corróscidu Definizione sa moida, su sonu chi faet cun s'ogroena, cun sa buca e su nasu unu dormiu respirandho male Sinonimi e contrari cosconu, forróschiu, isorróschiu, rúschida, sarragu, sorrocru Frasi est drommidu a corróschios e benemindhe, paret porcu! Etimo srd. Traduzioni Francese ronflement Inglese snoring Spagnolo el roncar Italiano russaménto Tedesco Schnarchen.

coscónu , nm Definizione sa moida, su sonu chi faet cun s'ogroena, cun sa buca e su nasu unu dormiu chi respirat male Sinonimi e contrari corróschiu, forróschiu, rúschida, sarragu, sorroscru Etimo srd. Traduzioni Francese ronflement Inglese snoring Spagnolo el roncar Italiano russaménto Tedesco Schnarchen.

cotogliàna , nf: cotoliana Definizione fémina àbbile chi a pagamentu andhat a is domos angenas a fàere sa cota de su pane po is àteros Sinonimi e contrari cochidora Frasi sa cotogliana giuchet sa funnedha totu impodhinata Terminologia scientifica prf Etimo srd. Traduzioni Francese femme experte dans la cuisson du pain Inglese woman skillful in cooking bread Spagnolo mujer que sabe cocer el pan Italiano dònna espèrta nella cottura del pane Tedesco geschickte Bäckerin.

criadúra 1 , nf Definizione su serrare is aperturas a crae Sinonimi e contrari friscadura, serradura, tancadura Etimo srd. Traduzioni Francese fermeture Inglese closing Spagnolo el atrancar Italiano chiusura Tedesco Schließen.

cuadraméntu , nm Definizione su cuadrare, fàere a figura cun àngulos de noranta grados e latos oguales Sinonimi e contrari cuadradura Etimo srd. Traduzioni Francese équarrissage Inglese squaring Spagnolo el escuadrar Italiano squadratura Tedesco Zuschneiden.

cuadretàrju , nm Definizione operaju chi segat su ortigu a cuadros a dh'aprontare po fàere is tapos Terminologia scientifica prf Etimo srd. Traduzioni Francese ouvrier qui coupe le liège en carrés pour en faire des bouchons Inglese divider into squares Spagnolo obrero que corta el corcho en cuadros para tapones Italiano quadrettatóre Tedesco wer kariert.

cuciàre 1 , vrb Definizione nau de is canes, istare in su crocadórgiu insoro; rfl. nau de unu, ammischinare Traduzioni Francese se coucher (se dit d'un chien) Inglese to curl up Spagnolo sentarse el perro Italiano accucciarsi Tedesco kuschen.

cucutadúra , nf Definizione su pònnere su cugudhu Etimo srd. Traduzioni Francese action d'encapuchonner Inglese hooding Spagnolo el encapuchar Italiano incappucciaménto Tedesco Aufsetzen einer Kapuze.

cúdhe , prn, agt: cudhu Definizione (f. cudha) inditat, o serbit a inditare, persona, animale o cosa atesu (no sèmpere de logu) de chie est foedhandho e de chie est ascurtandho; tzerriandho a unu chi no s'ischit ite dhi narant o no si connoschet, si narat coment'e agt. própriu a sa persona chi si tzérriat acumpangiandhodhu a ómine, fémina, zòvanu e àteru: deosi s'impreat fintzes lastimandho o brigandho (in cunfidàntzia) a unu chi si connoschet (e duncas naendho fintzes a unu tue); si narat, puru, coment'e agt., inditandho cosas a ispantu, coment'e cosa bella o disigiada meda / a/c. cudhe s'impreat solu coment'e prn. sing. mascu; candho est agt. si ponet sèmpere innanti de su nm.; cudha cosa si narat meda de calecuna cosa chi no si bolet o no si podet numenare, mescamente ananti de àtera gente, o fintzes de cosa chi ischit bene chie foedhat e chie ascurtat Sinonimi e contrari icudhe | ctr. custe, custu Frasi cudhe est annatu a Roma e non at bistu su Papa ◊ apo fatu cudhu chi fimus nendhe innantis ◊ cudhu chi mi at a fàghere custu piaghere at a bènnere recupessadu ◊ a chini praxit custu e a chini praxit cudhu ◊ no palzo piús cudha! ◊ dèu apu a fai che cudhu: pagu intendu e pagu biu! ◊ donai una mirada piedosa a totus cudhus chi funt in aflitzioni! ◊ chie est cudhe chi si est acostendhe? ◊ cudha chi est setzendi pabas a innòi mi parit Filomena (A.Garau) 2. sonat su pitariollu movendho cudhos pódhighes annosaos de is annos ma lépidos che una manu de giovonedhu ◊ cudha robba chi ses bidindhe est sa mia ◊ cudha cosa chi mi as dadu fit guasta ◊ cudha fiuda est torrendisí a cojai 3. o cudh'ómine!, o cudha fémina!, o cudha zente! ◊ ite nachi at a fàghere cudh'ómine, malevadadu, chi no ndhe podet sa vida!…◊ m'abbàida a lassare cudha fémina sola, malàida comente est! ◊ cudhu macu, aite ses faghindhe gai?! 4. portant cudhus butones mannus de oro!…◊ cudhu bellu pane, coromeu, totu seghendhe a fitas mannas!…◊ un'isprigu pariat, cudha pratza, de comenti dh'iu mundada! ◊ cudhu gosu chi teniat, cudha tanti allegria at dépiu cambiai ◊ cudha bella síndria frisca… coromeu a bona! 5. sempre in chirca de féminas pro cudha cosa est, cussu! Etimo ltn. (ec)cu(m) + ille, (ec)cu(m) + illum Traduzioni Francese ce, cet, celui Inglese that Spagnolo él, aquel Italiano quégli, colui, quéllo (f. colèi, quella) Tedesco jener, der da, jene, die da.

dennegàda , nf Definizione su dennegai, dennegare, su arrefudare calecuna cosa o a ccn. coment'e po no dhu bòllere prus, coment'e cosa chi no si connoschet Sinonimi e contrari dennega Etimo srd. Traduzioni Francese reniement Inglese repudiation Spagnolo el renegar Italiano rinnegaménto Tedesco Verleugnung.

dhàdharu , nm Definizione sa boghe e càntigu de is arranas Frasi s'intendhet dhàdharu de ranedhas Terminologia scientifica bga Etimo srd. Traduzioni Francese coassements Inglese croaking Spagnolo el croar de las ranas Italiano gracidìo Tedesco Gequake.

discumbídu , nm Definizione su nàrrere o giare a ischire chi su cómbidu no si faet prus, su torrare su Chi nono a unu cómbidu o brindhu Etimo srd. Traduzioni Francese révocation, annullation d'une invitation Inglese notice Spagnolo revocación (f), el desdecirse de un ofrecimiento Italiano rèvoca, disdétta di un invito Tedesco Absage.

«« Cerca di nuovo