che , avb: chei, chi 3, nce Definitzione avb. de logu indefiniu, no sèmpere reale (pentzandho a unu innanti e a unu apustis de su èssere de una cosa): prus che àteru inditat istesiamentu de ue unu est (o si narat pentzandho a logu atesu de ue unu est), ma fintzes logu inue unu est: postu apustis de unu vrb. in impr. e totu a unu chentza àteru elementu (es. prn.) si fúrriat in chei e inditat sèmpere logu apresu a chie est foedhandho e a bortas si ponet totu a unu fintzes cun àteru avb. de logu (es. cudhàeche); a logos, si portat aifatu su pron. pl. lis, narant chis: candho che agabbat de múrghere che acósiat sos mojos e bi chis betat sas pedras (C.Frau)◊ semus andhaos paris a bi chis leare s’immurzu (che lis = bi chis)/ a./c.: sa /c/ de cuménciu de custu che no càmbiat mai sonu agatandhosi apustis de vocale: za ch'est = nr. zachèste, ti che fist aviada = tichevíst aviada, mi che cheria cue = michegheriagúe (ma, comente si podet bíere, lassat cambiare sonu a sa cunsonante de cuménciu de su foedhu chi portat ainnanti, giustu segundhu sa régula de is cuns. mudòngias); andhare, bènnere, torrare a che unu (nau sèmpere de gente)= anch'e unu, a su logu aundi est ccn. Sinònimos e contràrios abinche, ci Frases si no si lu tentant, che lis furant su bestiàmine ◊ su culurgione dhu faet mannu: prus de deghe no che ndh'istat in su canistedhu! ◊ che li ant segadu s'anca ◊ si che at béndhidu totu ◊ custu che lu leo a domo ◊ che so pigadu in montes ◊ ch'est essidu in América ◊ no ti che fist aviada? ◊ che li so andhadu acurtzu ◊ mi ch'est fuidu de manos ◊ bogachelu a fora! ◊ noche tucamus a sa festa ◊ so andhendhemiche a domo ◊ mi che ghiro a bidha ◊ che la frundho cantu mi andhat sa manu ◊ una mama preghendhe at isperadu pro unu fizu rútuche in su putu (G.Fadda)◊ torrachei a mi agatare! ◊ benichei candho cheres, a domo! ◊ intrachei linna, a su fogu!◊ su pane si faet còghere in su colostru fintzas a chi dhu suspiri ◊ bisonzat de chi dha bogare a fora! ◊ - it'ora ch'est? - che sunt sas bàtoro! 2. su chi ses chirchendhe ch'est ◊ fradile tou si ch'est bidu? ◊ in custa domo abberichei a cambiare s'ària! ◊ inoghe sunt triballendhechei ◊ lu so aisetendhe ma no si ch'est bidu ancora ◊ sa pisedha che àltziat in s'iscala ◊ che colat tempus meda faghindhe custa cosa ◊ che a issa no nce n'aiat àtera! ◊ si no che fut istada sa mama, su pipiu no aiat ischípiu ite fàere ◊ mi che cheria cue!◊ amamia fintzas a candu no mi chi morzu 3. su pane si ch'est intostadu, s'abba si ch'est sica, su fogu si ch'est mortu e sa linna agabbada, su nie si ch'est sortu, che ant iscontzadu sa domo ◊ cumpresa che l'as! ◊ apo a godire candho che so mortu (L.Loi)◊ si ch'est faghindhe tardu ◊ non che arrennessiat mancu a che bogare faedhu 4. menzus chi sias vénniu tue a che mene ◊ fit cumbintu de andhare a che fémina onesta (G.F.Sedda) Ètimu ltn. hinc(e) Tradutziones Frantzesu y, en Ingresu there Ispagnolu allí, ahí, de él (de ella, de ellos, de ellas), de eso Italianu ci, ce, ne (avverbi di luogo) Tedescu dort.

chisúra , nf Definitzione su bochíere Sinònimos e contràrios bochidorju, bochidura, bochimentu, ochisura* Frases a cúrrere bi cheret brussu frimmu e s'arte de no lòmpere a chisura… Tradutziones Frantzesu meurtre Ingresu killing Ispagnolu el matar Italianu uccisióne Tedescu Tötung.

ciuàre , vrb: (ci-u-a-re?) Definitzione cantare, nau de sa tzonca Frases cíuat sa tonca, créculat sa rana, ischémiat su biju, grígliat su grígliu Terminologia iscientìfica bga Tradutziones Frantzesu cri du petit duc Ingresu horned owl call Ispagnolu el grito del autillo Italianu il vèrso dell'assiuòlo Tedescu Gesang der Zwergohreule.

codhài , vrb: codhare Definitzione intrare apare sa natura de s'ómine cun cussa de sa fémina Sinònimos e contràrios cadhicare, fútere, futire, zúchere / ingannai Terminologia iscientìfica ssl Ètimu ltn. *collare Tradutziones Frantzesu faire l'amour, coucher Ingresu to make love Ispagnolu follar, hacer el amor Italianu far l'amóre, aver rappòrti sessuali Tedescu mit jdm. schlafen.

cóghi , avb, cng: ecoghi Definitzione co + chi = eco chi…, ma nau in su sensu de ma, a su contràriu / coghi de… = a su postu de…, intramus de… Frases nachi andhaia a su cúmbidu de s'amigu: coghi fit totu zente aferta e no bi so andhadu ◊ ocannu in s'àrdia podia lòmpere su primu: coghi apo tentu istrobbu e no bi apo curtu (G.Ruju)◊ creio de èssere solu: coghi fimus in duos ◊ podiat sanare: coghi no at leadu meighina ◊ Deus nostru su chi cheret lu faghet: sos ídulos, coghi, sunt prata e oro 2. coghi de sighire a s'ala de nanti leat a dereta ◊ coghi de resare, sos pisedhos ant sonadu Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu au contraire, mais Ingresu instead, unfortunately Ispagnolu por el contrario Italianu purtròppo, invéce Tedescu leider, dagegen.

cóltzu , agt, nm: colzu, cortzu, corzu 1, cotzu 3 Definitzione foedhu chi narant po ammischinare o lastimandho a unu; foedhandho de unu mortu, s'ispaciau, sa bon'ànima; fintzes chi est totu malandhau / cortzaredhu! = siscuru!, scerau!, mischinu! Sinònimos e contràrios beadu, mischinu, moltu, siscuru / malacónciu / cdh. cólciu | ctr. diciosu Frases coltzu si andhas foressidu solu in su buscu niedhu! (P.Casu)◊ corzu a isse si no si ndhe adderetat! ◊ corzu chie si fidat de amigos! (P.Pisurzi)◊ custu mi ammentant sa colza pitzinnia! ◊ a dolu de sas coltzas netas mias, chi mi ant a pesu in domo! 2. su colzu de tziu Istèvene, candho si agataiat, za fit ómine! ◊ s'interramortos at ammaniadu una tuda pro un'àteru corzu ◊ su colzu de babbu meu naraiat sèmpere a no fàghere male a neune 3. sa mobbília no podiat èssere prus cortza: cadrea mala, mesedha totu arroinada Ètimu crsn. córciu Tradutziones Frantzesu pauvre, Dieu ait son âme, feu (f. feue) Ingresu poor (thing), latelamented Ispagnolu el pobre Italianu poverino, buonànima Tedescu arm, Selige.

contracúsa , nf Definitzione s'acusa chi faet s'incurpau Tradutziones Frantzesu contre-accusation Ingresu countercharge Ispagnolu acusación que hace el demandado al demandante Italianu controaccusa Tedescu Gegenklage.

corriscàle, corriscàli , nm Definitzione su corredhu a pònnere cosighedha asciuta, sa funghedha, po allúere su fogu Sinònimos e contràrios corriscarju, corruèscara Terminologia iscientìfica stz Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu petit étui de corne Ingresu little horn to light fire Ispagnolu cuerno para encender el fuego Italianu cornétto contenènte ésca Tedescu Hörnchen mit Köder.

corróschiu , nm: corróscidu Definitzione sa moida, su sonu chi faet cun s'ogroena, cun sa buca e su nasu unu dormiu respirandho male Sinònimos e contràrios cosconu, forróschiu, isorróschiu, rúschida, sarragu, sorrocru Frases est drommidu a corróschios e benemindhe, paret porcu! Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu ronflement Ingresu snoring Ispagnolu el roncar Italianu russaménto Tedescu Schnarchen.

coscónu , nm Definitzione sa moida, su sonu chi faet cun s'ogroena, cun sa buca e su nasu unu dormiu chi respirat male Sinònimos e contràrios corróschiu, forróschiu, rúschida, sarragu, sorroscru Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu ronflement Ingresu snoring Ispagnolu el roncar Italianu russaménto Tedescu Schnarchen.

cotogliàna , nf: cotoliana Definitzione fémina àbbile chi a pagamentu andhat a is domos angenas a fàere sa cota de su pane po is àteros Sinònimos e contràrios cochidora Frases sa cotogliana giuchet sa funnedha totu impodhinata Terminologia iscientìfica prf Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu femme experte dans la cuisson du pain Ingresu woman skillful in cooking bread Ispagnolu mujer que sabe cocer el pan Italianu dònna espèrta nella cottura del pane Tedescu geschickte Bäckerin.

criadúra 1 , nf Definitzione su serrare is aperturas a crae Sinònimos e contràrios friscadura, serradura, tancadura Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu fermeture Ingresu closing Ispagnolu el atrancar Italianu chiusura Tedescu Schließen.

cuadraméntu , nm Definitzione su cuadrare, fàere a figura cun àngulos de noranta grados e latos oguales Sinònimos e contràrios cuadradura Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu équarrissage Ingresu squaring Ispagnolu el escuadrar Italianu squadratura Tedescu Zuschneiden.

cuadretàrju , nm Definitzione operaju chi segat su ortigu a cuadros a dh'aprontare po fàere is tapos Terminologia iscientìfica prf Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu ouvrier qui coupe le liège en carrés pour en faire des bouchons Ingresu divider into squares Ispagnolu obrero que corta el corcho en cuadros para tapones Italianu quadrettatóre Tedescu wer kariert.

cuciàre 1 , vrb Definitzione nau de is canes, istare in su crocadórgiu insoro; rfl. nau de unu, ammischinare Tradutziones Frantzesu se coucher (se dit d'un chien) Ingresu to curl up Ispagnolu sentarse el perro Italianu accucciarsi Tedescu kuschen.

cucutadúra , nf Definitzione su pònnere su cugudhu Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu action d'encapuchonner Ingresu hooding Ispagnolu el encapuchar Italianu incappucciaménto Tedescu Aufsetzen einer Kapuze.

cúdhe , prn, agt: cudhu Definitzione (f. cudha) inditat, o serbit a inditare, persona, animale o cosa atesu (no sèmpere de logu) de chie est foedhandho e de chie est ascurtandho; tzerriandho a unu chi no s'ischit ite dhi narant o no si connoschet, si narat coment'e agt. própriu a sa persona chi si tzérriat acumpangiandhodhu a ómine, fémina, zòvanu e àteru: deosi s'impreat fintzes lastimandho o brigandho (in cunfidàntzia) a unu chi si connoschet (e duncas naendho fintzes a unu tue); si narat, puru, coment'e agt., inditandho cosas a ispantu, coment'e cosa bella o disigiada meda / a/c. cudhe s'impreat solu coment'e prn. sing. mascu; candho est agt. si ponet sèmpere innanti de su nm.; cudha cosa si narat meda de calecuna cosa chi no si bolet o no si podet numenare, mescamente ananti de àtera gente, o fintzes de cosa chi ischit bene chie foedhat e chie ascurtat Sinònimos e contràrios icudhe | ctr. custe, custu Frases cudhe est annatu a Roma e non at bistu su Papa ◊ apo fatu cudhu chi fimus nendhe innantis ◊ cudhu chi mi at a fàghere custu piaghere at a bènnere recupessadu ◊ a chini praxit custu e a chini praxit cudhu ◊ no palzo piús cudha! ◊ dèu apu a fai che cudhu: pagu intendu e pagu biu! ◊ donai una mirada piedosa a totus cudhus chi funt in aflitzioni! ◊ chie est cudhe chi si est acostendhe? ◊ cudha chi est setzendi pabas a innòi mi parit Filomena (A.Garau) 2. sonat su pitariollu movendho cudhos pódhighes annosaos de is annos ma lépidos che una manu de giovonedhu ◊ cudha robba chi ses bidindhe est sa mia ◊ cudha cosa chi mi as dadu fit guasta ◊ cudha fiuda est torrendisí a cojai 3. o cudh'ómine!, o cudha fémina!, o cudha zente! ◊ ite nachi at a fàghere cudh'ómine, malevadadu, chi no ndhe podet sa vida!…◊ m'abbàida a lassare cudha fémina sola, malàida comente est! ◊ cudhu macu, aite ses faghindhe gai?! 4. portant cudhus butones mannus de oro!…◊ cudhu bellu pane, coromeu, totu seghendhe a fitas mannas!…◊ un'isprigu pariat, cudha pratza, de comenti dh'iu mundada! ◊ cudhu gosu chi teniat, cudha tanti allegria at dépiu cambiai ◊ cudha bella síndria frisca… coromeu a bona! 5. sempre in chirca de féminas pro cudha cosa est, cussu! Ètimu ltn. (ec)cu(m) + ille, (ec)cu(m) + illum Tradutziones Frantzesu ce, cet, celui Ingresu that Ispagnolu él, aquel Italianu quégli, colui, quéllo (f. colèi, quella) Tedescu jener, der da, jene, die da.

dennegàda , nf Definitzione su dennegai, dennegare, su arrefudare calecuna cosa o a ccn. coment'e po no dhu bòllere prus, coment'e cosa chi no si connoschet Sinònimos e contràrios dennega Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu reniement Ingresu repudiation Ispagnolu el renegar Italianu rinnegaménto Tedescu Verleugnung.

dhàdharu , nm Definitzione sa boghe e càntigu de is arranas Frases s'intendhet dhàdharu de ranedhas Terminologia iscientìfica bga Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu coassements Ingresu croaking Ispagnolu el croar de las ranas Italianu gracidìo Tedescu Gequake.

discumbídu , nm Definitzione su nàrrere o giare a ischire chi su cómbidu no si faet prus, su torrare su Chi nono a unu cómbidu o brindhu Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu révocation, annullation d'une invitation Ingresu notice Ispagnolu revocación (f), el desdecirse de un ofrecimiento Italianu rèvoca, disdétta di un invito Tedescu Absage.

«« Torra a chircare