tancài , vrb: atangare, tancare, tangare, tuncare Definitzione serrare bastat chi siat, fintzes pònnere serru, cosa chi serrat, a serrare Sinònimos e contràrios cugnare, incujare 1, serrai, tanconare | ctr. abbèrrere, ilbambarriare, iscungiai Maneras de nàrrere csn: tancai is ogus = fàghere finta de nudha, de no àere bidu, de no bídere sa cosa; tancai ogu = drommire; bestiri chi no tancat bèni = bestimenta tropu afissa, chi no lompet, no abbutonat; tancai sa buca a unu = assamudare, fàghere callare a unu; tancare un'isterzu a mortu = bene sizidu de no bi intrare aera Frases no tanghedas sa gianna apalas mias! ◊ su babbu e sa mama si fint tuncatos intro de domo ◊ si tanco s'oju mi pàglio videnne su retore ◊ bi at frores chi si abberint a su sole e bi ndhe at chi si tuncant (M.Pira)◊ tancu sa porta mia ◊ canno mi nche anno a domo mi tanco s'aposentu 2. in totu sa noti no apo pótziu tancai ogu ◊ est mesanote e so ancora sentza tancare oju ◊ su note no fipo reséssitu a tuncare sa cannela de s'ocru ◊ prima chi tanghe ojos beni a mie! Ètimu ctl. tancar Tradutziones Frantzesu fermer Ingresu to lock, to enclose, to shut Ispagnolu cerrar Italianu chiùdere Tedescu schließen.

tapài , vrb: tapare, tapari, tupai, tupare Definitzione pònnere su tapu, su tupone (ma fintzes su covecu, àteru a istúturu o ananti chi no lassat passare, bíere), pònnere o ammuntonare cosa chi in is cundhutos no lassat passare àteru / tupai sa buca = callare, istàresi mudos, citire Sinònimos e contràrios tuponare / tancai / arribbiri / citire | ctr. istapare, istuponai Frases si mi tupu is ogus, ti biu coment'e una borta ◊ si depit èssi tupau su tubbu! ◊ ma ti dha tupas sa buca?! ◊ tancaiat sos ocros e si tupaiat sas uricras chin sas manos ◊ ci is àturus no bolent iscurtai si podent peri tupari is origas! 2. ses sempri fuedhendi, no tupas mai! ◊ tupadí e teni arriguardu, sbregungiu! ◊ e tupadidha sa buca, scimpra!◊ ge ses tupau… chistiona, ca no apu cumpréndiu! Tradutziones Frantzesu boucher, obstruer Ingresu to plug, to block (up) Ispagnolu tapar, obstruir Italianu tappare, tamponare, turare, otturare, ostruire Tedescu stopfen, abschließen, verstopfen.

tapessài , vrb: tapetzare, tapissai, tapissare Definitzione ammontare is muros ponendho paperi, tapetos o àteru, fintzes po bellesa Sinònimos e contràrios intapetzare Frases ita bellu aspetu tenit sa tzitari totu tapissara de manifestinus! (G.P.Macis)◊ ant tapissadu su témpiu de ornamentos 2. Ètimu spn. tapizar Tradutziones Frantzesu tapisser Ingresu to paper Ispagnolu empapelar, tapizar Italianu tappezzare Tedescu tapezieren, mit Teppichen beziehen.

tapulàre , vrb: aciapuai, tzapulare Definitzione betare o cosire tzàpulos a unu bestimentu Sinònimos e contràrios cosinzare, sartzire, tapuledhare, trabungare | ctr. irtapulare Frases nois sas féminas bi amus de tapulare sas bestes ◊ Frantzischedha est in domo tapulendhe sa sacheta ◊ como no ndhe cherent mancu s'intesa de robba tapulada: finidu unu trastu si ndhe còmporant un'àteru Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu rapiécer Ingresu to patch Ispagnolu remendar, zurcir Italianu rattoppare Tedescu flicken.

tarassiài , vrb Definitzione pònnere mustras o figuras coment'e placa, apitzu de àtera cosa po dha fàere prus bella Sinònimos e contràrios placai Tradutziones Frantzesu marqueter, orner Ingresu to inlay Ispagnolu taracear Italianu intarsiare Tedescu einlegen.

tasíre , vrb: trasire Definitzione bogare de cabu o cessare unu pagu, pausare faendho una cosa po dha sighire a fàere tempus apustis; fintzes pèrdere tempus istentandho, pigaresidha a lecuancas, chentza presse Sinònimos e contràrios arrepiare, firmai, impasare, irbasiae, isirviare, istajire, scabidai, tasicare | ctr. sichire Frases tàsila a cras o a un'àtera die custa faina, ca como tenimus cosa prus urzente! ◊ como tasi, ca ses istracu! ◊ est totu prontu, non podet tasire ◊ ajó, taside a manigare, ca sezis famidos: tantu no est cosa de agabbare in paga ora! ◊ ti est tocau a travallare chene tasire ◊ fimus pro tasire su cojubiu de frade tuo ca istabas male tue Ètimu ltn. tra(n)sire Tradutziones Frantzesu suspendre Ingresu to interrupt Ispagnolu interrumpir, desistir Italianu sospèndere, interrómpere, desístere Tedescu unterbrechen, ablassen.

tassài , vrb: tassare Definitzione pònnere o betare tassa, carrigare de tassas, de pagamentos Ètimu itl. Tradutziones Frantzesu taxer Ingresu to tax Ispagnolu tasar Italianu tassare Tedescu besteuern.

tastài , vrb: atastare, tastare, testai, testare Definitzione provare cun su gustu, pònnere in buca, tocare, provare una cosa po bíere ite o comente est, ite sabore tenet, si andhat bene o àteru Sinònimos e contràrios assagiai, gustai, inciuciare, ticare, tocae / proare / aprapudhai Frases nche at ghirau su mele a dommo a lu fàchere tastare a sa muzere ◊ amus ifustu su pane in su binicotu, a lu tastare ◊ cussa bagna testadha de sali! ◊ de cussa pessa mandamindi ca dha bollu testai ◊ si la pichet una tassa de vinu, nesci a lu testare! 2. tastendi su muru, a su buju, arrennescit a agatai s'interrutori Ètimu ctl. tastar Tradutziones Frantzesu goûter Ingresu to taste Ispagnolu probar, catar Italianu assaggiare Tedescu kosten.

tatàre , vrb: atatare, sassai, tzatzare Definitzione papare fintzes a èssere prenos, gosare o fintzes patire calecuna cosa fintzes a no ndhe pòdere o no ndhe àere prus gana Sinònimos e contràrios assevare, atzibbare, colloviare, ingomare, isciusciare 1, mascare, tèrghere, tesciare Frases no si ant a tatare mancu de abba! ◊ su bene istare che at tatau a totus ◊ nois ndhe amus disaogu, nos tatamus a trimpone! 2. bortàndhesi a mie si mi annotat che macu, che chi mai si tatet de mi bíere Ètimu ltn. satiare Tradutziones Frantzesu rassasier Ingresu to satiate Ispagnolu saciar Italianu saziare Tedescu sättigen.

tebiài, tebiàre, tebidài, tebidàre , vrb: tepiare Definitzione fàere tébiu, caentare unu pagu Sinònimos e contràrios intebiai, isalenare 1 | ctr. ifridare Frases su sole at tepiadu su locu ◊ torru aundi s'ierru, tebidau de s'amistàntzia de sa genti, parit istadi, atóngiu, beranu (S.Mossa)◊ s'iscazat sa madrighe in su late tebiau Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu attiédir Ingresu to warm (up) Ispagnolu entibiar Italianu intiepidire Tedescu lau machen.

temperài , vrb: atemperai, temperare Definitzione giare sa tèmpera, atzargiare s'atza de una ferramenta (mescamente segante) po èssere prus forte (tostada), bogare sa punta a un'aina po iscríere; regulare unu trebballu, unu funtzionamentu o un'aina a manera de fàere essire sa faina comente si bolet, agiustare una cosa cunforma a un'àtera (ma si narat fintzes de terra, de ladamíngiu, candho funt in sa méngius cunditzione); fintzes ammesturare impare cosas diferentes in cantidades adatas; pigare arrennegu po calecuna cosa o chistione Sinònimos e contràrios atalzare / regulai Maneras de nàrrere csn: temperai su molíngiu = maghinare chi andhet bene, chi sa farina essat maghinada a puntu zustu; temperai s'arau = abbèrrere, de prus o prus pagu, s'aradu a manera de fàghere falare s'arbada prus a fundhu o subra subra; temperai sa terra (nadu de s'abba chi proet) = pròere de sassiare sa terra a puntu de si pòdere triballare bene Frases si tèmperant sas bistrales, sos fartzones, sas forramentas de atarzu ◊ si tèmperat su lapis 2. solu su ruo acultzu a sos trainos creschet in terra temperada a fogu ◊ torret in vida dae ogni nuraghe s'ànima antiga temperada a fogu! ◊ bellu custu ledàmine, est temperadu, fatu!◊ tres dis iat sighiu a proi, sa terra fut istada temperada abberu e is sèminis iant tzeurrau 4. candu fiaus isposus t'iant postu puxi in origas ca nanca m'iant biu chistionendi cun fradili miu: ge ti ndi fiast temperau!…(G.P.Salaris) Ètimu ltn. temperare Tradutziones Frantzesu tremper Ingresu to harden Ispagnolu templar Italianu temprare Tedescu härten.

tèndhere , vrb: tèndiri, tènnere 1 Definitzione istrecare a alladiare sa pasta fintzes a dha fàere de sa grussària giusta e parívile segundhu sa calidade de pane chi si bolet (o fintzes po fàere a macarrones, es. lisòngias); nau de orrobba o fintzes de àteru, pònnere istérria, istirada; rfl. nau de ccn., su si prestare, giare agiudu / pps. téndhiu, tesu; tèndhere sa manu = (a unu) agiudai, donai una manu de agiudu, ma fintzas ponnirisí a fai faina, aprontai su logu po calincun'àteru trabballu; téndhia de manu = manu de agiudu Sinònimos e contràrios acannonare, incannonare 1 / atendiai, ispàlghere, istèndhere, istenniare, istèrrere, istirai, stendiai Frases tendhindhe su pane a cannedhu cheret chi sas manos fetant fortza paris ◊ a tèndhere bi cheret pratighesa, sinono su pane essit a tretos russu e a tretos fine ◊ a tèndhere su pane como est a màchina ◊ tèndiri pillus de pasta 2. intrat a samunare e sa robba l'at totaganta tesa e ispalta ◊ Marta fit in su cortile tendhindhe sos pannos chi aiat sammunadu 3. issu fut sèmpere prontu a si tèndhere po agiudare is àteros 4. unu massau iat pigau un'incone de terrenu e, brexosu, cumènciat a dhue tèndhere sa manu narbonandhodhu Ètimu ltn. tendere Tradutziones Frantzesu abaisser la pâte avec le rouleau Ingresu to roll bread Ispagnolu extender la masa Italianu spianare la pasta col matterèllo Tedescu den Teig mit dem Nudelholz dehnen.

tènnede, tènnere , vrb: tenni, tènniri Definitzione èssere meres o in posse de calecuna cosa, àere (ma fintzes pentzare, èssere in parentella, sentire una dólima, àere bisóngiu); contivigiare, manigiare de calecuna manera; aferrare a manos o cun calecuna cosa, mescamente currendho aifatu, pigare cosa iscapa, chi si movet currendho, a bolu o àteru, e fintzes furare, arregòllere e pigare de mesu de àtera cosa, arresurtare in mesu de cosa chi istringhet, chi sidhit; genia de giogu chi faent is piciochedhos cricandho de si aciapare paribari: giogai a tènnere o a tenedene; nau de sa linna o àteru chi abbruxat, pigare fogu, temperare a abbruxare, iscapai pampa (vrb. aus. èssere o àere: si podet nàrrere fintzes coment'e vrb. ativu transitivu); nau de cosa prantada o innestada, de arremu de sa carena o de sèmene chi ingendrat in sa madre (nau de fémina, bènnere príngia), pigare vida in sa terra o in sa linna noa, abbarrare biu, pigare a crèschere / ind. pres. 1ˆp. sing. tèngiu, tengu, tenzo, tenzu; ind. imp. dèu tenei, nosu tenestus, nois teniaimus; cong. pres. 1ˆp. sing. tenga, tenza, 2ˆp. pl. tenzades, tenzedas; pps. tentu, ténnidu, ténniu. Coment'e sinónimu de àere a logos dhu narant in parte de custu candho su sugetu, in su cuncetu de èssere in su logu, no est bene determinau: Sa Nuge si narat aingasi poite ca unu tempus dhue teniat una mata manna de nuge, in s'ortu dhue tenet crabas = bi aiat un'àrbure de nughe, bi at crabas Sinònimos e contràrios àere, tèndhere 1 / acherrai, aciapai, cassai, contifizare, furai, prugae / agganciai, arratulare / aggafiare / allumae, atzèndhere, brugiare / assocai, atechire | ctr. iscapae / lassai / mòrrere Maneras de nàrrere csn: ie teniat pira = bi aiat pira; tènniri in cunsideru = pònnere in càrculu, fàghere contu mannu de unu; tènnere, tènniri de… (+ vrb. infinidu)= dèpere + vrb. infinidu; èssere tene tene a… = apunt'a aferrare, aferrendhe; giúghere a unu tene pro tene = tene tene, acurtzu meda de lu pòdere azummai aferrare (ma chentza lu sighire deunudotu); tènniri frius, basca, fàmini, sidi = sentire fritu, calura, fàmine, sidi, àere bisonzu de caentu, de friscura, de manigare, de bufare; tènniri pani e gortedhu = àere totu sas codomidades, istare a códumu; tènniri fuedhus cun d-unu = leàresi peràulas, faedhàresi male, cun peràulas graes, àere tentu murrunzu; tènnere a unu a picu = sighírelu curríndhelu; tènnere carchi cosa a pesu (es. su male fatu) = èssiri dispràxius; tènnerela cun ccn. = èssiri oféndiu, èssiri contras a ccn.; tènneresi musca a tzocu = irbulàresi de…, lassai a pèrdiri, mandai a pasci cocas; intrare in tènnere = allúiri, apampai Frases sonniei de ti àere pro tota sa vida e no ti tenzei ◊ tenet deghe annos in sos úndhighi ◊ si teniat sas fortzas de Sansone!…◊ póveru est chie no tenet cosa ◊ sa Sardínnia tenit richesas ◊ isse tenet bestiàmine ma no tenet pàsculos ◊ de dinai ndi tengu, ma immoi no ndi portu ◊ tenent sa cosa ma no zughent mai unu sodhu in busaca ◊ bendhe su chi tenes e dalu a sos pòberos! ◊ Mariedha si at carragliatu sas oricras e si at tentu sa conca chin sas manos 2. totu custu frius…: ita tenit, babbai? ◊ custu mànigu no tenet nudha: proite no ti est piaghindhe? ◊ e ita tenis isconchiendi? ◊ tenit su mali de is pedras ◊ is pipius no tenint nudha contras a su sardu ◊ cussu no tenet parentes 3. sa carrada male tenta ponet tastu a su binu ◊ est bèni tentu che cani acapiau ◊ in tempus malu sas berbeghes las tenimus a proendha 4. cunsiderendi comenti pasciat, mali mi pariat su dha tenni morta! (E.Pintor Sirigu)◊ apo tentu su cabadhu a issocu ◊ sa cane mia tenet su lèpere, su crabolu ◊ cudhos chi navant a tènnere a mie innantis meu cumbeniant tentos! ◊ bae e tènemi su cadhu ca tuco a bidha! ◊ bi aiat zente meda in su fogu fuidu e belleggai l'ant tentu 5. mi che ant tentu duos fiados ◊ sa pedra mi che at tentu sa manu suta ◊ no li piaghet sa cosa rassa e che tenet su pizu dae su late ◊ fit tenendhe s'ozu in su corriotu ◊ no azes àpiu su corazu de nche tènnere una tzica ◊ proite ses pulighendhe su minestrone, ite che ses tenindhe?! 6. feus tenni su fogu cun custu pimpiridu de paperi ◊ su fogu est intradu in tènnere, est tenindhe, si ch'est tentu ◊ sa linna de umbrinu est mala a tènnere ◊ sa linna mascada de abba no bi tenet ◊ sa linna sica tenet dereta ◊ sa linna frisca istentat a tènniri ◊ ténelu, su fogu, ca sinono s'iltudat! 7. sas iferturas ant tentu totu ◊ si est prantada frisca, sa canna tenet dereta ◊ sas arburedhas chi si prantant, prus mannas sunt e prus sunt malas a tènnere ◊ sa prantaza tenet bene, dereta, si est posta proindhe ◊ comente si est cojubada at tentu deretu 8. chirchendhe sidhadu si pariant tene tene a èssere ricos ◊ proite la tenes cun megus si no ti apo fatu nudha?! ◊ si fit istatu pro mene, si ne aiant tentu de musca a tzocu! Sambenados e Provèrbios prb: fillu de gatu topis tenit ◊ chie no curret no tenet! Ètimu ltn. tenere Tradutziones Frantzesu avoir, posséder, capturer, attraper, prendre, brûler, s'enraciner, prendre, pousser Ingresu to have, to own, to catcht, to burn, to take root Ispagnolu tener, detener, quemar, arraigar, prender Italianu avére, possedére, detenére, catturare, acchiappare, prèndere, àrdere, attecchire, allignare Tedescu besitzen, innehaben, fangen, packen, verbrennen, Wurzel fassen, einwurzeln.

tentàre , vrb Definitzione giare atentzione, custodiare o portare a càstiu a ccn. o ccn. cosa a manera de no tènnere dannu, de no che dha lassare furare; portare a ogu a ccn. po bíere ite faet, iscocandhodhu / tentare a ccn. che batu a sórighe = iscocare própriu a s'atenta chentza dhu fidare nudha Sinònimos e contràrios abbillai, acastiai, agguardai, agorrai, mirai Frases est tentendhe sas aes pro difèndhere su laore ◊ su pastore tentat su masone ◊ tocat a tentare sos sartos pro sos fogos ◊ soe tentandhe a sorre mia malàdia ◊ si tentat sa binza isse no b'intrat unu puzone! ◊ tentàimi Vois in su reposu de istanote e sarvàimi dae cada pregiudísciu ◊ a sa teraca li lassant sos pitzinnos a los tentare ◊ fit tentàndhesi su zuo pro sa fura 2. tentèndhelu sunt bénnidos a ischire chie fit chi che lis furaiat sa cosa ◊ su batu est sétidu acurtzu a sa linna tentendhe: bi depet àere sórighe Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu garder, veiller Ingresu to watch (over), to guard Ispagnolu guardar, custodiar Italianu custodire, sorvegliare, vigilare Tedescu bewachen, beaufsichtigen.

tenteàre , vrb Definitzione cricare de che cumbínchere s'àteru a su malu, a fàere male; istare iscocandho a ccn. in crica de si dha fàere a dhi fàere dannu, a che dhi furare cosa, iscocare a unu po dhu cassare, po dh'aciapare Sinònimos e contràrios impunciai, oretare, tantare, tentai, tentoxare Frases su dimóniu at tenteadu fintzas a Zesugristu ◊ mi sento tenteau de provare ◊ unu matzone canu fit a orvetu tenteandhe su pastore Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu tenter Ingresu to tempt Ispagnolu tentar Italianu tentare Tedescu versuchen.

tenturài, tenturàre , vrb: atenturai, tinturai 1, tinturare Definitzione tènnere, aciapare e acorrare su bestiàmene sodigau a solu faendho dannu, in logu de pòdere fàere dannu, aciapare e impresonare; V. Porru: acusai su penali a cudhus chi, contra a sa proibbitzioni, ant introdúsiu bestiàmini in logu proibbiu o ant fatu dannu Sinònimos e contràrios aciocai, acorrae 1, assocare, tènnere Frases it'errore, sas arbeghes dhas at agatadas su barratzellau e tenturadas dhas ant! ◊ a Fulanu dh'ant tinturadu sas albeghes ◊ is barracellus mi ant tenturau is brabeis Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu capturer Ingresu to capture Ispagnolu capturar Italianu catturare Tedescu gefangennehmen.

terràre , vrb Definitzione forrogare su terrenu, comente faent is porcos cun su murru; pònnere avolotu, pentzamentu malu Sinònimos e contràrios chibare 1, farrogai, fodichinare, iforrogare, scarrovai, sforrogonai Frases resente a una tèrema, tres porcrabos si fint postos a terrare 2. su tenteadore l'est terrandhe sas chibedhas e sas raichinas fungudas de su coro e totu sos mermedhos de sa conca Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu fouiller du groin Ingresu to grub Ispagnolu hozar Italianu grufolare Tedescu wühlen.

tèssere , vrb: tèssiri Definitzione intrare apare sa trama cun s'ordiu, comente si faet mescamente in is telàrgios, fintzes a manera de arresurtare s'orrobba a figuras; istèrrere unu contu, cuncordare cosas, fainas, chistiones; nau de unas cantu linnas (es. follaera), su si agguantare a is àteras linnas / maneras de tèssere: a litzus, a briali, a ramu de ogu, a punta de agu, a bagas (o a lauru), a tauledha, a un'in dente, a pibiones Sinònimos e contràrios tessire Frases tèssere sa lana a telinu, a limone ◊ tessiat fàunas, fressadas e mantas a mustra de rosas ◊ su sonu de su telarzu fuit divressu segunnu su chi tessiat ◊ passendu in is bias de tretu in tretu s'intendiant is trelaxus tessendu 2. la tesset bene: como vidimus uve parat, comente lu cumponet, su contu, e comente lu ghirat! (B.Bandinu)◊ una faghevarina atesu atesu tesset bolos de sole in sas aeras ◊ tesse sa tela de sa libbertade dae Cabesusu a Campidanu! ◊ pessones e fatos intrant apare pro tèssere s'istória de sa tzente Sambenados e Provèrbios prb: s'ómini ordit e sa fortuna tessit Ètimu ltn. texere Tradutziones Frantzesu tisser Ingresu to weave Ispagnolu tejer Italianu tèssere Tedescu weben.

ti , prn Definitzione a tie, a tui: prn. de 2ˆ pers. sing. impreau siat po inditare un'idea coment'e de favore, torracontu (o fintzes de pérdua), ma mescamente cun is verbos riflessivos (o impreaos a sa matessi manera), in cumplementos Frases ti mi paras in sa mente ◊ ohi si ti l'ischit mamma tua chi as furadu!… ◊ ses pentzendi ca cussa cosa ti dha fatzu dèu? ◊ ti lu muntenzo deo ◊ ti ndi ses pesada, o língua sarda, fendi isprama a is canis de istrexu ◊ ti as torrau a ponni su vítziu de fumai! ◊ a tui ti ndi apu a pinnigai duas brebeis e no ti ndi as nimancu a acatai ◊ po cosa t'ispantas! ◊ ti as irmentigadu una cosa ◊ ti as papau totu cussu? ◊ comenti ti cérrias? ◊ ite ti naras? ◊ ite curpa ti ndh'apo si ses póveru?! 2. si custu lu cheres ti lu dao ◊ ti dh'apu a nai cras ◊ candu ti serbit dinai firmas un'assegnu ◊ issu portat una cosa bella de ti giai ◊ ti ammustro unu logu, si benis cun megus 3. ti che leo a bídere una cosa ◊ dèu a tui t'istimu ◊ ti sunt torrendhe a póveru ◊ sa maladia a tie ti est batindhe a malu puntu ◊ ti so intendhindhe ma no ti so iscurtendhe ◊ ti agiudu dèu Ètimu ltn. tibi, te Tradutziones Frantzesu te Ingresu to you Ispagnolu te Italianu ti Tedescu dir.

ticài , vrb Definitzione nau de frutuàriu, fàere marcu, manciare, guastare, nau de gente ingòllere maladia; a logos nau de s'orrobba, pèrdere colore Sinònimos e contràrios demare, inticae, maciare | ctr. sanai / ilbiadire 2. s'olia ocannu si est totu ticada ◊ si pigais una mata bona, fintzas su frutu suu at a èssi bonu: si pigais una mata ticada fintzas su frutu suu at a èssi ticau (Ev.)◊ cussu apustis de annus emigrau ndi fut torrau a bidha cun cara mala e mesu ticau Tradutziones Frantzesu se remplir de vers Ingresu to rot Ispagnolu agusanarse Italianu bacare Tedescu anbohren.

«« Torra a chircare