A, a , prep Definitzione
sa prima lítera de s'alfabbeto est unu grafema/lítera chi rapresentat unu sonu vocale apertu, largu, bàsciu; ma est fintzes una prep. de manígiu mannu e deosi, cun calecuna cunsonante in cuménciu de foedhu, po una abbitúdine, a logos càmbiat in ai (es. "ai como, ai cussu" = nr. aigòmo, aigússu, ma méngius regularizada comente si narat puru a como, a cussu, e a bortas po no cambiare "a" in "ai" iscrient puru "igomo, igussu" faendho un'àtera cosa chi no tocat); po su prus, ca est foedhu chi benit de is latinos "ac, ad, aut" chi acabbànt in cunsonante, afortit sa cunsonante de cuménciu de is foedhos chi s'agatat addenanti: fàghere a casu (= nr. acàsu), intrare a domo (= addòmo), leare a fidu (= afídu), seminai a linu (= allínu), foedhas a noso (= annòso), a minore (= amminòre), a sanu (= assànu), a su sero (= assusèro), a tie, a tui (= atíe, atúi); un'impreu mannu tenet sa "a" cun totu is vrb. po fàere su tempus bnd. e si ponet cun is formas personales de àere/ai (ind. pres.) prus s'inf. de su vrb. lessicale (candho custu cumènciat cun /a/ etotu, sa "a" si perdet in sa pronúncia ma est méngius a dh'iscríere e regularizare s'iscritura): apo a nàrrere, as a fàghere, at a bídere, apu a nai, eus a circai, eis a ligi, ant a gosai, apo a andhare, as a allichidiri, e deasi etotu s'impreat po fàere su cund. in camp. e mesania (ind. imp. + a + inf.: ia/emu a istimai, iast a podi fai, iat a bènnere, iaus a nàrrere, iais a cantare, iant a andhare); cun is vrb. s'impreat fintzes de àteru betu: po inditare bisóngiu, apretu = èssere + a + inf. (fut a ndhe bocare su dinare límpiu, fut a torraremus, fit a coitare, fit a triballare che macos, fit a s'irboligare, est a fàghere e no a istare a su pessa pessa! ◊ est a si movi, e no a fai preitza! ◊ pro isse fit a si ndhe ammachiare, ca sa fémina fit dechida e de manos bonas ◊ innoghe est a mòrrede de sa carestia!); in is domandhas = a + ind. (a mosset custu cane? ◊ a bi sezis? ◊ ma Deus a b'est? ◊ a lu faghimus un'isperimentu, giaghi deo a lu fagher prontu so? ◊ a ti ndh'ammentas de cudhos passados annos chi faghimis sonnos mannos? ◊ a dhu bit, su secretàriu, chi apu fatu bèni a ndi dh'artziai?); a bisura de art. cun is vrb. in forma de inf. bolendho inditare necessidade, cosa chi si bolet o fintzes solu si su vrb. inf. est sugetu o cumplementu ogetu de sa fràsia (a bentuai candu tirat bentu!, a torrare a inoghe a cras!, a pasare a sa fossa!, a triballare no rechedit a su mandrone, a nàrrere no est a fàghere, a manigare est fatu, a certai no mi praxit, a bochire tocat a Deus, apo nadu a callare!); cun su vrb. èssere + númene pl. = àteru vrb. (èssere a ohis = èssere naendho Ohi!, est a odheos = naendho Odheu!, so a túnchios = tzunchiandho, semus a boghes = abboghinandho, sos batos sunt a màulos = maulandho, est semper a irrocos = irrochendhe, a irbariones = irbarionendhe, a prentos = sufrindho dolore de bentre); cun su vrb. torrare + àteru vrb. inf. inditat cosa chi si arrepitit (torro a nàrrere = naro torra, torramus a abbaidare = abbaidamus torra, torras a preguntai = preguntas torra, dh'ant torrau a iscaresci = dh'ant iscarésciu torra, un'àtera borta); sa /a/ est desinéntzia fémina de is nm. e agt. mascos chi essint in -eri (panateri - panatera, posteri - postera, bandhuleri - bandhulera, bantaxeri - bantaxera) e de is agt. chi essint in -u (artu - arta, béciu - bècia, bellu - bella, fridu - frida, longu - longa, mannu - manna, piticu - pitica, turpu - turpa)
Frases
cmpl.ogetu: nara, tue a l'amas a Deus?◊ gatu cassat a topi, topi roit a loru ◊ apu bistu a sirboni ◊ no lessast intrai a nisciunus! ◊ apo cramadu a isse ◊ perdona a is chi ti ant oféndiu! ◊ ischiat a lèzere e a iscríere ◊ apu nau a ti transiri! ◊ eis a connosci a mimmi! ◊ at chérfidu Deu de mi lassare sanu a babbu meu (Sozu)◊ a los bies como a fizos meos? (S.Spiggia)◊ onora a babbu e a mamma! ◊ seu circhendi a mamma ◊ est pranghenne a tie ◊ chirca a chie cheres ◊ mutie a tziu Bachis! ◊ crama a Zuanne! ◊ connòsciu a Castedhu mellus de bidha tua ◊ alabaus a Deus ◊◊ acumpanzat su pronúmene cun dópia funtzione: siant iscomunigaus a chini nd'at fatu prexu! ◊ custu dh'issit solu a cine dh'at provau ◊ dh'ant a nai a chini seu dèu ◊ est a chie si ndhe faghet ◊ su coru miu no tenit a chini dh'allirgai ◊ sa genti sciiat a chi fiat, cussu
2.
calidade: a pisedhu, a mannu, a betzu, a sanu, a malàidu ◊ t'istimaiant a sana, ma como chi ses morta raramente una borta ndhe faedhant sentza dolu e pena (A.Casula)◊ est mortu a pitzinnu ◊ no apo deunadu in pitzinnia e dias cherrer chi deune a betzu? ◊ in istiu s'erba est a fenu ◊ mellus mortu de pitiu po no sufriri tanti pena a mannu ◊ su pudhoni est unu pilloni a peis arrúbius
3.
aina: segare a lepa, triballare a tzapu, corpare a fuste, iscríere a pinna, andai a cuadhu, papai a fruchita ◊ fiat a picu e a lantioni iscarravonendi po ndi bogai su giru de su dinai ◊ abrili at mortu su babbu a fríusu ◊ fiant guturadas fatas a telàrgiu ◊ tenídela a fitas de pane e a càlighes de abba! ◊ nci dh'ant a bogai a sonu de corru ◊ tenet su bestiàmine a proendha ◊◊ misura: cussu tenit su dinai a cofas ◊ tengu cóciula e buconis a lavamanus prenus
4.
cmpl.de manera: faedhare a sa bona, andhare a pes traza traza, fàghere sa cosa a sa lestra, fuedhai a craru, istare a sa muda, andhare a rugadura, istare a sa sétida, manigare a sa ritza ◊ a bonas o a malas bi lu fato fàghere! ◊ a bículu a bículu che lu faghimus totu ◊ a pagu a pagu semus andhendhe addainanti ◊ leare a mossos, segare a mossu, leare a trubbu, fàghere a rugadura, nàrrere a pessamentu ◊ dare, leare, fàghere sas cosas a duas a duas, a pagas a pagas ◊◊ cmpl. de tempus: a dedie, a totu noti, a primu noti, a sa friscura ◊ a s'assegus li at nadu totu ◊ custu trabballu dh'apu fatu a mengianu ◊ a sa de tres dies Cristos est torradu a biu ◊◊ cmpl.de logu: ghiramus a bidha ◊ andaus a domu ◊ est a palas de su monte ◊ essimus a campu ◊ nci dh'ant ghetau a galera ◊ a inoghe! ◊ a pregare a crésia! ◊ andhare a su dutore, a su preíderu
5.
iscopu o ue che agabbat una cosa: besside a bídere! ◊ benide a bos combidare! ◊ semus lassendhe su cunzadu a fenu ◊ custu lu dao a tie ◊ dh'apu nau a mamma ◊ semus andhendhe a s'olia, a landhe ◊ so pessendhe a triballare ◊ a su fogu! a su fogu! [andai a dhu studai!]
6.
in disizos, lamentas o impudos, cumandhos, minetas, dimandhas: a ndhe bufare àteras bortas cun salude! ◊ a dhu connòsciri in su celu! ◊ a podiat durare tota vida! ◊ a no iscí ca dhu est s'unferru! ◊ a no si dinniai de mi agiudai! ◊ a lu podias fàghere tue, cantu chi chircas àtere! ◊ malaitu su pecadu, a no bi pensare innanti! ◊ a ndhe tenet de órulos cussu cane!…◊ a no ndhe pòdere nemmancu assazare! ◊ m'abbàida a no bi àere pessadu! ◊ acontzu ses, a no ndhe fàghere una de tzou! ◊ a trabagliare! ◊ a perdonare, su tziu, ca no bos poto dare nudha! ◊ a intrare, s'arretò! ◊ s'annu chi venit a èssere isposa! ◊ a dhu connòsciri mannu e bonu! ◊ a ti mazo, mih, si no mi l'agabbas! ◊ a candho como no pones mente, ite at a èssere a mannu! ◊ ite befe sutzessa in bidha mia a che furare a Santu Frantziscu! (A.Porcu)◊ a benis, Nina grasciosa, a binza a bodhire olia? (G.Raga)◊ a ti dhu fatzo su cafè?
7.
a + agt. o nm. = mannu, meda: ahi, letores, a dultze momentu chi proesi legindhe cuss'iscritu!…◊ coromeu, a bonu chi est!…◊ male, a fortes chi sunt!…◊ oh raju a proa sa chi ant fatu sos dutores!…◊ oh, malasorte, a ómine famidu: màndhigat cantu trinta bacas! (B.Truddaju)◊ a bellu chi est a istare inoghe!
8.
àteros impreos: mancari fachendhe a pastore, fit de fàcheres e de allegas a sa mannina ◊ fatu a professore, in cosas goi ndh'ischit prus pagu de nois ◊ so sempre matanendhe a abba, a sole, a caldu e a fritu che isciau ◊ dhus apu connotus a sa boxi ◊ dh'agatant a fragu ◊ anzare, fàghere a croba, a mascru, a fémina ◊ semenare una terra a trigu ◊ prantare s'ortu a basolu ◊ ispetare a nàschere ◊ coitare a fàghere
9.
in sas distintziones: a chini dha pentzat de una manera e a chini de un'àtera ◊ a chini arrít e a chini prangit ◊ a candho goi a candho gai ◊ c'est a chini ammasedat e a chini bolit èssiri ammasedau (I.Lecca)◊◊ in sos paragones pro cosas cantepare: est mannu cantu a tie ◊ isse est che a sos àteros ◊ faghimus comente a bois ◊◊ pro inditare unu límite a su chi si narat: pecare a origras, èssere malàidu a su coro, èssere fertu a conca ◊◊ cun nm. de logu e de tempus pro inditare chi no est totu o totue o semper: est fatu a tretus, est a bighinados, a bidhas, a leadas, a logos; a iscutas, a dies, a bortas, a chidas istat bene, a iscutas istat male
Ètimu
ltn.
ac, ad, aut
Tradutziones
Frantzesu
à
Ingresu
a,
an,
in,
at,
to
Ispagnolu
a
Italianu
a,
ad
Tedescu
a (Buchstabe des Alphabetes),
an,
in,
zu.
acadrancài , vrb: acardancai Definitzione
apicigare che una cadanca
Sinònimos e contràrios
acadenanciare,
apicigai,
incadranancare
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
se coller
Ingresu
to stick,
to cling
Ispagnolu
pegarse
Italianu
appiccicarsi
Tedescu
sich an jdn.hängen.
acoltazàre , vrb: acostazare Definitzione
pònnere is cosas una acanta a s'àtera, a fiancu, acostias apare
Sinònimos e contràrios
afiancai 1,
afianzare
Frases
est totu bene acostazadu chi no si podet mancu mòere
2.
cantos connotu ndh'amus meda mannos, ma sena sa muzere acoltazada! (S.Bertulu)
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
flanquer
Ingresu
to place side by side
Ispagnolu
poner al lado
Italianu
affiancare
Tedescu
Seite an Seite stellen.
afiancài 1 , vrb: afiancare 1 Definitzione
pònnere a costau de calecuna cosa, acanta
Sinònimos e contràrios
acoltazare
Tradutziones
Frantzesu
flanquer
Ingresu
to put beside
Ispagnolu
poner al lado
Italianu
affiancare
Tedescu
Seite an Seite stellen.
ammamizàre , vrb: ammammizare Definitzione
nau de animales e de gente, andhare, acortzire a sa mama, cricare sa mama po amparu; istare o èssere atacaos meda a sa mama
Sinònimos e contràrios
ammammaritzare
Frases
cussos crabitos si sunt ammamizados
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
se réfugier dans les bras de sa mère
Ingresu
to shelter by one's own mother
Ispagnolu
enmadrarse
Italianu
rifugiarsi prèsso la madre,
èssere mólto attaccato alla madre
Tedescu
sehr an der Mutter hängen.
ammammaritzàdu , pps, agt Definitzione
de ammammaritzare; nau de ccn., chi est tropu atacau a sa mama
Sinònimos e contràrios
cdh. ammammariciatu
Tradutziones
Frantzesu
qui est dans les jupes de sa mère
Ingresu
mummy's boy
Ispagnolu
madrero
Italianu
mammóne
Tedescu
sehr an der Mutter hängend.
ammentài, ammentàre , vrb Definitzione
portare o tènnere presente in sa mente, batire o fàere presente a sa mente una cosa passada o fintzes una cosa chi depet bènnere, de fàere / a/c. candho su vrb. est prnl. si manígiat fintzes cun s'aus. àere; cong. 2ˆ p. pl. ammentezas; no s'a. dai como a posca = iscarèsciri totu tropu luegus
Sinònimos e contràrios
arragodai,
sobènnere
| ctr.
ilmentigare,
iscadèssere
Frases
no ti ammentas candho a inoghe beniat sa zente a bídere su mare? ◊ a ti ammentas cantos sirvones che aiat? ◊ a bos ndhe ammentades de su bandhu chi betaiant unu tempus? ◊ o Sardos, ammentade sas traschias pro tènnere atza in sa lota pro s'identidade! (Z.A.Cappai)◊ mi aio ammentatu comente aiat rimunitu su locu ◊ mi ndhe as ammentatu de cosas!…◊ si at ammentadu su chi li fit capitadu ◊ mi so ammentendhe chi depo fàghere unu cumandhu!
2.
ammenta ca postigràs faghimus cudhu cumandhu! ◊ bos mandho unu saludu pro bos ammentare chi sa bontade bera frorit intro de su coro
Ètimu
itl.
ammentare
Tradutziones
Frantzesu
rappeler
Ingresu
to remember
Ispagnolu
recordar
Italianu
rammentare,
ricordare
Tedescu
erinnern,
sich erinnern an.
annàsere , vrb Definitzione
pigare su fragu
Sinònimos e contràrios
acarigai,
annajare,
arrancai 1,
arrastai,
fiagare,
nuscai
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
flairer
Ingresu
to smell
Ispagnolu
oler
Italianu
annusare
Tedescu
riechen an.
aprussieràu , pps, agt Definitzione
de aprussierai; nau de ccn., chi tenet neghe a prumones po sa prussiera chi portat
Tradutziones
Frantzesu
silicotique
Ingresu
sick of silicosis
Ispagnolu
silicótico
Italianu
silicòtico
Tedescu
an Silikose leiden.
arbínu , agt Definitzione
nau de sa carrítzia, colore coment'e biancu, craru
Terminologia iscientìfica
clr
Tradutziones
Frantzesu
albinos
Ingresu
whitish
Ispagnolu
albino
Italianu
albino
Tedescu
an Albinismus leidend.
carregàrre , avb Definitzione
atacau, própriu tocandhosi carre cun carre
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
au contact du corps
Ingresu
on contact with the skin
Ispagnolu
piel contra piel
Italianu
a contatto con la pèlle
Tedescu
dicht an der Haut.
casósu , agt Definitzione
nau de su late, chi rendhet meda a casu
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
lait riche en fromage
Ingresu
rich of cheese
Ispagnolu
leche que da mucho queso
Italianu
ricco di formàggio
Tedescu
reich an Käse.
disisperài , vrb: disisperare Definitzione
isarcare meda, pèrdere s'isperàntzia
Frases
chi no disisperat a tantas angustias de sa pena indurida?! ◊ chie cret in Deus no si disisperat mai
Tradutziones
Frantzesu
désespérer
Ingresu
to deapair
Ispagnolu
desesperar
Italianu
disperare
Tedescu
verzweifeln an + Dat.
frísu , nm Definitzione
sisia po acapiare s'imbustu a sa parte de ananti; tirighedha de cosa, de orrobba, de làuna
Sinònimos e contràrios
beta 1,
bita 1
Ètimu
itl.p
fris
Tradutziones
Frantzesu
ruban,
bribe,
fragment
Ingresu
ribbon,
strip
Ispagnolu
cinta,
banda,
tira
Italianu
nastrino,
bindèllo
Tedescu
Bändchen,
Metalltrennband an Konservendosen.
influensciàdu , agt: infruensciadu Definitzione
chi portat s'arremadiu
Frases
fit influensciadu e s'intendhiat male
Tradutziones
Frantzesu
grippé
Ingresu
suffering from influenza
Ispagnolu
con gripe
Italianu
influenzato
Tedescu
an Grippe leidend.
irbicàre , vrb Definitzione
segare orrughedhos pruschetotu de is oros de s'istrégiu de terra o de imbidru
Sinònimos e contràrios
ibbichitare,
irmossighedhare,
isbichillitare,
isorichedhare,
spisedhae,
spissigorrai,
spistorai
/
abbicai
Frases
irbicare una tatza, una tzíchera, unu pratu
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
ébrécher
Ingresu
to chip
Ispagnolu
mordisquear
Italianu
sbocconcellare
Tedescu
knabbern an.
irmossichedhàre, irmossighedhàre , vrb Definitzione
coment'e tocare o segare a móssigos, nau pruschetotu po segare orrugos de ccn. cosa (es. istrégiu)
Sinònimos e contràrios
ispitulliare,
spisedhae,
spistorai,
spistoredhai
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
ébrécher
Ingresu
to cut into small pieces,
to nibble
Ispagnolu
mordisquear
Italianu
sbocconcellare
Tedescu
knabbern an.
iscialài, iscialàre , vrb: issalare,
scialai Definitzione
fàere festa manna cun papóngiu, bufóngiu, ispesa e àteru, a meda / i. su tempus = ispassaresila
Sinònimos e contràrios
diveltire,
spadatzai
/
ispeldisciare,
istravuciare,
sparafiai
Frases
medas iscialant in sa pedhe anzena ◊ tanti sorresta tua no si est iscialada ballandho!…
2.
tui ti divertis iscialendu
Ètimu
itl.
scialare
Tradutziones
Frantzesu
banqueter
Ingresu
to banquet
Ispagnolu
banquetear
Italianu
banchettare
Tedescu
an einem Bankett teilnehmen.
ispitudhàre , vrb: ispitzudhare Definitzione
segare un'orrughedhu: foedhandho de castàngia, segare su corgiolu po no isciopare orrostindhodha / ispitzudhare paràgula = fuedhai cun abbilesa, ma nau sempri candu unu no est bellu a fuedhai
Sinònimos e contràrios
biculare,
ispiciulare,
spibitzai
/
irbicare,
spistorai
/
ispitighedhare
2.
aiat bufau e no ispitzudhabat paràgula: tandho nche l'at bortada in italianu… mezus puru!
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
ébrécher,
émietter
Ingresu
to nibble
Ispagnolu
mordisquear
Italianu
sbocconcellare
Tedescu
knabbern an.
migliàre, migliàri , nm: millare,
millària Definitzione
milli e prus de milli, unos milli ,
Sinònimos e contràrios
migliaja,
mizale
Frases
in domo issoro si b'intenniant fracos e nuscos a migliare ◊ bides sinnos de millares de passos in sas pedras (G.Sotgia)◊ penas e tormentos a millares e a chentos bos ant dadu!◊ est unu poemedhu de una millària de versos
Tradutziones
Frantzesu
millier,
mille
Ingresu
thousand
Ispagnolu
millar
Italianu
migliàio
Tedescu
Tausend,
an tausend.