Ditzionàriu in línia
de sa limba e de sa cultura sarda

àba , nf: ala, àua Definitzione arremu de sa carena de is pigiones chi dhis permitit de bolare; parte de is aeroplanos; sigomente is alas funt una a cada costau, s'impreat cun su significau de bandha, parte Sinònimos e contràrios bandha, cherru, palte Maneras de nàrrere csn: abbèrrere o istèrrere sas alas = bogai is alas po bolai, bolai; a cal'ala m'apo a dare?! = comenti apu a fai?!, ite médiu ndhe leo?!, cali scioberu depu fai?; dàresi a un'ala = trocirisí, ponnirisí a una parti; pèndhere a un'ala = ispendhentare; fàghere s'ala a unu = èssere o dàresi a s'ala de ccn., fàghereli sa parte, is partesas, difendendidhu; dare ala a unu = iscurtàrelu, dàreli atentzione e pònnere mente; donai alas a unu = dàreli alidantza; segai o spitzai is alas a unu = leàreli sas fortzas; fai calai o abbasciai is alas a unu = abbirgonzàrelu male; leàresi, pigai o pesai alas = leare àrchidos, crèresi tropu, pigai tropu cunfiantza; pinnicai is alas = in suspu, mòrrere; a s'ala de intro, de fora, de… = a parti de aintru, de foras,…; bivi a aba de sartu = foranu, a oros de fora, in sa bidha; ala de nasu = pinna, càriga, nàstula; ala de cossu, de giponi, de bentone, de camisa = coedha; furriare una bestimenta a s'ala mala = pònniri sa parti de aintru, aundi si bit sa cosidura, a parti de foras; sas alas de su pische = itl. pinne; sas alas de su fígadu = itl. lòbo; ala de mata = naes, fustes birdes; un'ala de tempus = unu tantu de tempus (meses, annos); un'ala de líbberu = una pàzine; un'ala de bestiàmene = unu tallu, una cedha; girai alas alas = istare a inghíriu de carchi cosa, totu ororu de fora Frases puzone mannu zughet alas mannas, puzone minore alas minores ◊ subra sas alas de su pensamentu isparit cun sas nues che majia (A.Dettori) 2. si che agateit a cudh'ala de riu ◊ dàedi a un'ala candho colat animales! ◊ dàdebbos, catedhutzos, a un'ala, ca est intrendhe su leone mannu! (Còntene)◊ ah, bois sezis: comente mai in custas alas, ite bonu bisonzu? ◊ dèu bivu a aba de sartu e is pudhas mias no istrobbant a nemus 3. no potasta mancu abas de camisa candu as satiau su liminaxu de domu mia! ◊ ant brigadu e sunt abbarrados un'ala de tempus chentza si faedhare ◊ andhei a teracu ma mi fatei un'ala de bestiàmene e mi ponzei a sa sola ◊ su mortu dh'iant postu in duas alas de mata po ndi dhu calai a bidha ◊ candu s'ingenugais, isterri a Pitanu un'ala de fardeta! 4. solu calecunu faghet s'ala a Cristos ◊ su prus forte fachiat s'ala a su metantzu ◊ dae li facher s'ala tue, fizu tuo est in cherta de mi sèdere a cabadhu! ◊ si tue no mi aias betadu s'ala, comente aia fatu a parare inoghe? ◊ mi fiat improdhendi una surra de atzarodhus po si ndi scutullai is abas! ◊ sanu e sentza neu, s'ala ti betet Deu! ◊ gi at coitau pinnichendi is alas…: a coranta annus s'est morta! 5. gei ti nau chi alas alas su tzerpi cun trassas malas est girendi e ti burlitat! ◊ is brebeis impunnadhas a in ca creis e sighidhas alas alas 6. a cal'ala nos amus a dare, a chie amus a cuntentare?! Sambenados e Provèrbios smb: Ala, Aledda, Aleddu Terminologia iscientìfica crn Ètimu ltn. ala Tradutziones Frantzesu aile Ingresu wing Ispagnolu ala, parte Italianu ala, lato Tedescu Flügel, Seite.

abbandhàre , vrb: abbandhiare Definitzione pònnere o lassare abbandha, a una parte (fintzes po chistire) Sinònimos e contràrios apaltare, assolae, chirrare | ctr. abbamare, amedhare, aunire Frases pro èssere segura cussa cosa cheret abbandhada ◊ daghi sas fozas de su fiore si abbandhant, in tzertas àrbures, abbarrat su frutu ◊ oriolos mannos ant ghiadu sa zente marranera e pro cussu, pesso, sunt tucados abbandhendhe sa preítia chena pore de arguais ◊ abbandhatiche! Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu mettre de coté, s'écarter Ingresu to withdraw to put aside Ispagnolu apartar, poner aparte Italianu métter da una parte, appartarsi, estraniarsi Tedescu zur Seite legen, sich zurückziehen.

acoltazàre , vrb: acostazare Definitzione pònnere is cosas una acanta a s'àtera, a fiancu, acostias apare Sinònimos e contràrios afiancai 1, afianzare Frases est totu bene acostazadu chi no si podet mancu mòere 2. cantos connotu ndh'amus meda mannos, ma sena sa muzere acoltazada! (S.Bertulu) Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu flanquer Ingresu to place side by side Ispagnolu poner al lado Italianu affiancare Tedescu Seite an Seite stellen.

afiancài 1 , vrb: afiancare 1 Definitzione pònnere a costau de calecuna cosa, acanta Sinònimos e contràrios acoltazare Tradutziones Frantzesu flanquer Ingresu to put beside Ispagnolu poner al lado Italianu affiancare Tedescu Seite an Seite stellen.

bàndha , nf: banna 1 Definitzione parte, foedhandho de logu o de tempus Sinònimos e contràrios ala, cherru, filada, leada, parte, simada Maneras de nàrrere csn: a b., a bandhas (abbandha) = itl. in disparte; fàchere b. a unu = fai is partesas a unu; pònnere, collire cosa a b. = allogai una cosa; a b. de fora, de intro = a sa parti de foras, de aintru; annare, incaminàresi banna de… = andai faci a…; pònneresi a bandha = pònneresi a contu sou; dare bandha una cosa = passai, abbacai, menguare Frases a una bandha e a s'àtera de su caminu bi sunt sos muros de sas tancas ◊ ch'est faladu a sa bandha de Campidanu ◊ a sa bandha de martis, de abrile, de mesaustu, a bandha de sas bàtoro, de mesunote ◊ li est andhau dae bandha de palas 2. su binu como fintzas in su tzilleri est postu a bandha ◊ mi at mutiu a una bandha e mi at nau cosa ◊ fia teracu ma a sos vinti annos mi ponei a bandha cun d-unu grustu de chentu porcos 3. de coro no mi poto divertire pro ca no mi dat bandha su dolore ◊ callentura furiosa male chi dat banna in lestresa ◊ sa zente at cumintzau a dare bandha a s'iscuricada, imbisitandhe su mortu Ètimu itl. banda Tradutziones Frantzesu partie, côté Ingresu side, part Ispagnolu parte, lado Italianu parte, lato Tedescu Teil, Seite.

chérru , nm: chírriu 1, chirru Definitzione donniuna de is partes de una cosa, de unu tretu, de unu logu, fintzes de sa bértula Sinònimos e contràrios bandha, bicu, corru, leada, palte / cdh. chirrioni / arrogu, corriolu Maneras de nàrrere csn: a chirr'imbesse = a s'imbesse, a cúcuru ficadu; andai de chirru in chirru = de una bandha a s'àtera; girai de chirru in cantoni = innòi e innia, ifatu de su logu, de unu logu a s'àteru; chirru a mie = faci aundi seu dèu; a chirru mancu, drestu, a cherru de aínturu = a manu manca, dereta, a manu de intro; a sos chirros de… = faci a…, a is partis de…; portai a chirru a unu = leare a befe, fàghere a birgonza Frases moviat sos bratzos a dogna cherru ◊ a cussu cherru dhui creschit ónnia arratza de birdura ◊ si est bortau a s'àteru chirru ◊ s'aposentu est friscau de chirru de intro 2. est muntenindhe sos chírrios de sa fardita ◊ li fit faghindhe sos pannos totu a chírrios ◊ s'últimu chírriu de luna bos imbio 3. custu est su chírriu de terra ue sunt inferchidas sas raighinas de s'identidade nostra ◊ betaiant laore in chírrios de terra tostada 4. óminis imbriagus ti ant ispudau, aciotau, portau a chirru cun d-una canna tzerriendudí "su Rei"◊ seu duas diis girendi de chirru in cantoni tochendi portalis e portixedhas de is chi mi depint dinai! Sambenados e Provèrbios smb: Chirru Tradutziones Frantzesu coin, côté Ingresu side, part, border Ispagnolu lado Italianu lémbo, lato, parte Tedescu Zipfel, Seite.

coltàzu , nm: costàgiu, costazu Definitzione totu is costas de una parte de sa carena Sinònimos e contràrios costíglia / costau, fiancàglia, fiancu / cdh. custàgliu Maneras de nàrrere csn: dolore de costazu = infetu a prummones, prummonite, preurite; avb. a costazu = acanta, a fiancu de pare; sos costazos de su carru = costallas, costanas; drommire totu a unu costazu = drommire chentza pidinos, totu a unu surtu, bene Frases sos costazos de su porcu, salidos, si faghent a piscadura ◊ su babbu fit mortu a càusa de unu dolore de costazu 2. si sunt agatados a costazu apare e si sunt faedhados ◊ cussas famíllias istant a costazu ◊ "No ndhe tèngio, fémmina!" dhi arrespondhet aperindho sa gennighedha a costàgios po che dhu fàere essire a camminu Sambenados e Provèrbios smb: Costaggiu Terminologia iscientìfica crn Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu côté Ingresu side, ribs Ispagnolu costado Italianu costato, fianco Tedescu Seite, Rippengegend.

fiàncu , nm Definitzione parte e àtera a bandha contrària in sensu destra/manca de una cosa, de un'animale, de una persona, mescamente su tretu acanta a bentre, de is lumbos in susu Sinònimos e contràrios coltazu, igiarile Maneras de nàrrere csn: giúghere fiancos = èssiri grassu; giúghere o chèrrere fiancos = tènniri coràgiu, fortza, passiéntzia meda; pònnere fiancos = ingrassai; èssere, istare a f., a fiancos de… = a costazu, acanta a… Frases dèu ti nau chi ei a crepu de fiancus! ◊ fit crependhe in fiancos de su risu chi si at fatu ◊ za ndhe giughet, de fiancos, cussa fémina: rassa che porcu est! ◊ sa robba rassa ponet fiancos ◊ za si los at prenos sos fiancos, sa robba, in cussa bell'erba!…◊ s'animale mascadu si paret a fiancos 2. Antoni at giutu fiancos, sinono bi ndh'aiat de s'ispèrdere! (G.Ruju)◊ bi cheret fiancos pro suportare a tie! 3. comente ant a istare a fiancos suo? Terminologia iscientìfica crn Ètimu itl. Tradutziones Frantzesu côté, hanche, flanc Ingresu side, hip Ispagnolu costado, lado Italianu fianco Tedescu Seite, Weiche, Flanke, Hüfte.

pàgina, pàgini , nf: pàzina, pàzine Definitzione donniuna de is duas afaciadas de unu fógliu de líbburu, de cuadernu / in sa pàgina si distinghet: su frontale, sa parte de mesu, su bagantinu, su peale (candho in sa matessi pàgina si dhue ponet notas); segàreche cussa pàzine = cambiare idea, fàghere àteros contos, cambiare isetu Frases seu ligendi is pàginis de s'istória tua ◊ tue no ses ligendho: ses girandho is pàginas! 2. cussa pàzine segachela! Ètimu itl. Tradutziones Frantzesu page Ingresu page Ispagnolu página Italianu pàgina Tedescu Seite.

palangài , vrb: parangai Definitzione pònnere a un'imboe, tròchere e incrubare a una parte; fintzes tròchere o incrubare sa conca a s'idea de unu prus forte Sinònimos e contràrios fritire, inconchinare, incruai Frases su bentu at parangau sa mata a una parti ◊ su bentu de soli parangat cambus e ischinas ◊ a parangai s'ischina a trabballai siat! ◊ su sedili de sa màchina parangadhu totu! ◊ no potzu istai e mi parangu totu a una parti 2. cussu at poderau presoni medas bortas po mori de no si èssiri parangau a is ideas de chini boliat sa guerra Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu déséquilibrer, pencher Ingresu to unbalance Ispagnolu desequilibrar, balancear Italianu sbilanciare, pencolare Tedescu nach einer Seite hängen.

pàlte , nf: parte, parti Definitzione de una cosa o cantidade, unu tanti prus piticu de su totu, prus pagu de su totu, nau fintzes de s'interessu, de su chi tocat a unu (e deosi cantepare a sa chi tocat a is àteros); nau de logu, leada, bandha, su logu cunsiderau coment'e tretu postu de calecuna manera po chie dh'abbàidat o ndhe chistionat (ma si narat fintzes de tempus); a su tempus de is bàtoro regnos sardos si naraiat fintzes po regnu, logu = istadu, es. Parte de Càlaris / min. partichedha Sinònimos e contràrios arressioni, arrogu, bículu, istallada, partzida / aba, bandha / cdh. palti | ctr. totu Maneras de nàrrere csn: sa parte = su chi a unu dhi tocat de s'interessu de sa famíllia, e "sa parti" fintzes in su sensu de unu terrenu; sa p. manna = sa menzus, sa prus manna, de calecuna cosa ispartzia in partes diferentes; fàghere partes belosas = fai calecuna cosa chi praxit a una parti de sa genti ma dispraxit a s'àtera; sa prus p. de…= sa mazore parte, su prus; pònnere a unu in p. de ccn. cosa = fàghere a manera chi in carchi modu bi siat cussu puru, dàreli una parte de carchi cosa; intrare in p. = tènniri o pigai sa parti de ccn. cosa; bogare sa parte de ccn. = de sa cosa chi si ponet a manigare o chi s'impreat, pònnere abbandha innanti sa parte de sa pessone chi no bi est presente pro bi la lassare; pònnere sa p., pagare sa p. = pònniri o pagai su chi tocat de pònniri o de pagai de calincuna cosa; fàghere, fai sa p. a unu = fàghere partzialidades, fàghere parte gelosa, fai s'ala o s'anta a unu, dare resone, difèndhere a unu, pònneresi a s'ala sua de acordu; s'ocru puru cheret sa p. sua = sa cosa depit èssiri bella de bisura puru; fàgheresi sa parte sua = fai, de trabballu, su tanti chi depit, unu, fai figura coment'e is àterus; fàghere sas partes = pratziri s'interessu, pratziri ccn. cosa intr’e totu is chi ndi depint pigai; èssere chentza arte e ne p. = abarrai sentza de nudha, a manus isbuidas, pruscatotu sentza de trabballu; a sa parte! (genia de saludu e cómbidu a chini benit candu sa genti est papendi e saludat nendi Bon'apititu!) = beni tui puru a papai cun nosu!, beni e piga! (ma si agiungit: Beni ca ti ndhe leas!); faedhare o fàgheresi a p. colada, a part'e subra = antibitzaresiche dèndhesi resone chentza ndhe àere, pigaisí sa parti manna; parti de aintru, parti de foras, parte de sero, parti de mengianu, a parti de chitzi = a sa bandha de…, a merí, a mengianu, e gai; pònnere a p. = lassai istai a una parti, fintzas allogai in ccn. logu, remonire; pònniri unu per parti = unu a cada bandha; no si ponit in parti de perdi = no faghet su contu de pèrdere nudha; part'e pari = paribari, s'unu cun s'àteru, de pari a pari; ne in parte ne in logu = in logu perunu; de parte de… = a su postu de…; po parte/parti mia…= a pàrrere meu, pro su chi interessat a mie Frases una parte de s'ozu lu bendhimus, una parte nos la lassamus ◊ mi est tocada sa parti prus pitica ◊ su babbu lis at addesumadu sas partes, a sos fizos 2. míntemi in parte de sos milliones! ◊ l'at postu a parte de su regnu pro lu cumpessare de su bene chi li aiat fatu ◊ isse intrat in parte de s'eréssia ca fit maridu de una sorre de sa morta ◊ si at papau totu cudhu pisci e intrau in parti de sa petza puru ◊ at lassadu sa parte a sos fizos e a su teracu ◊ in cosa agnena mi seo agatau: seo in parte de unu magioledhu, ma àtera cosa no n'apo tocau ◊ sa prus parti de custa méndua est bícia ◊ l'ant triballadu a cumone e faghent sas partes de su chi bi essit ◊ e si pigat peri sa parti manna!…◊ faedhat a parte colada puru, candho no tenet resone! ◊ est poete chi si faghet sa parte sua in sas garas ◊ cussu no tenit arrexoni e tui dhi fais sa parti! 3. su pipiu est ispartzinandho sa cosa a totu is partes ◊ benit zente dae dogni parte e logu ◊ cun sa sula at trapassadu sa pedhe de parte in parte ◊ in sas partes de Patada bi est proindhe ◊ maridu meu est de sas partes de Campidanu ◊ apu connotu a unu de is partis de Aristanis 4. passendusí sa boxi part'e pari curriant po èssiri prontus a dhu biri ◊ sighiant a si itzutzullai part'e pari 5. notesta a parti de mengianu at fatu un'iscutulada de àcua 6. abbàida s’istrada, de parte de abbaidare a mie! ◊ est arrangiandhe su chi cheret arrangiadu, de parte de lu fuliare 7. pro parti mia, dèu seu cuscientziosu ◊ no bi at pro parte mia àteru santu chi apat afrontadu su turmentu (Tucone) 8. babbai miu teniat una parti a mesapari in su sartu de Lanusè, ma su meri biviat in Àrtzana Sambenados e Provèrbios smb: Partis Ètimu ltn. parte(m) Tradutziones Frantzesu part, partie, côté Ingresu part, side Ispagnolu porción, parte, lado Italianu porzióne, quòta, parte, lato Tedescu Teil, Seite.

pícius , avb, prep, nm: pissu, pitos, pitu 1, pitzu 3 Definitzione logu in artu, prus in artu Sinònimos e contràrios assua | ctr. assuta Maneras de nàrrere csn: intrare pitu a unu = pònnere manu; a pitos = subra; leare dae pitos de...= dae subra de...; èssiri sempri a piss'e ccn. cosa = imperendi sempri cussa, sempri sa própiu; èssere pitu pitu = subra subra, a pillu, acomenti parit o si bit a prima castiada; in pitzus allenu = subra de àtere; in pitzu meu, tou/tua, sua, in pitzus tús = subra meu, tou, sua, subra tua; in picedhu, in pitzedhu = a orighedhu, in perígulu o apunta a che rúere; segai tropu a picedhu = a orighedhu, tropu zustu o unu pagu mancante; su pitzu = (a logos) su pianu de subra, in sas domos; su pitzigedhu = isostre, puntu prus artu Frases pariat chi unu monte che li fit rutu a pitos ◊ che li andhaiat a pitu ◊ andaus a pícius! 2. semus andhaos a pissu de monte ◊ milli pandheras béntulant in pitos de cada capu de mundhu ◊ apu postu su paperotu in pissu de mesa ◊ si nche artziaiat in pitzos de su monte ◊ su cantu de is chígheras s'intendiat in pitzu de is matas ◊ totu sos males che orruent in pitzu tua ◊ su sànguni sú arruat in pitzus nostus! ◊ totu s'impínniu che fut calau in pitzu suo 3. no mi est bastadu de pigare a unu pitu pro selvare totu ◊ no ti acúrtzias e ne a t'intrare pitu resesso ◊ dèu soi a piss'e custa cicia cadhossa e sa meri ndi tenit noas allogadas! ◊ tenet sa famíglia a pitzu de una gerronada! ◊ est ghetendi velenu in pitzus allenu sentz'e dhu circai! (Lai)◊ custa cosidura in picedhu in picedhu no andat bèni! ◊ no ti dhu pighes a giogu su male in pitzu angenu!◊ su dannu est in pitzu meu! 4. si est sétzia in pitzedhu de su letu ca no boliat istrobbai ◊ arràcia de brulla, mi at postu una molleta in s'origa e própiu in picedhu! Tradutziones Frantzesu sur, dessus Ingresu on, over, above, upstairs, top Ispagnolu sobre Italianu sópra Tedescu oben, herauf, hinauf, auf, über, Obere Seite.