A, a , prep Definizione sa prima lítera de s'alfabbeto est unu grafema/lítera chi rapresentat unu sonu vocale apertu, largu, bàsciu; ma est fintzes una prep. de manígiu mannu e deosi, cun calecuna cunsonante in cuménciu de foedhu, po una abbitúdine, a logos càmbiat in ai (es. "ai como, ai cussu" = nr. aigòmo, aigússu, ma méngius regularizada comente si narat puru a como, a cussu, e a bortas po no cambiare "a" in "ai" iscrient puru "igomo, igussu" faendho un'àtera cosa chi no tocat); po su prus, ca est foedhu chi benit de is latinos "ac, ad, aut" chi acabbànt in cunsonante, afortit sa cunsonante de cuménciu de is foedhos chi s'agatat addenanti: fàghere a casu (= nr. acàsu), intrare a domo (= addòmo), leare a fidu (= afídu), seminai a linu (= allínu), foedhas a noso (= annòso), a minore (= amminòre), a sanu (= assànu), a su sero (= assusèro), a tie, a tui (= atíe, atúi); un'impreu mannu tenet sa "a" cun totu is vrb. po fàere su tempus bnd. e si ponet cun is formas personales de àere/ai (ind. pres.) prus s'inf. de su vrb. lessicale (candho custu cumènciat cun /a/ etotu, sa "a" si perdet in sa pronúncia ma est méngius a dh'iscríere e regularizare s'iscritura): apo a nàrrere, as a fàghere, at a bídere, apu a nai, eus a circai, eis a ligi, ant a gosai, apo a andhare, as a allichidiri, e deasi etotu s'impreat po fàere su cund. in camp. e mesania (ind. imp. + a + inf.: ia/emu a istimai, iast a podi fai, iat a bènnere, iaus a nàrrere, iais a cantare, iant a andhare); cun is vrb. s'impreat fintzes de àteru betu: po inditare bisóngiu, apretu = èssere + a + inf. (fut a ndhe bocare su dinare límpiu, fut a torraremus, fit a coitare, fit a triballare che macos, fit a s'irboligare, est a fàghere e no a istare a su pessa pessa! ◊ est a si movi, e no a fai preitza! ◊ pro isse fit a si ndhe ammachiare, ca sa fémina fit dechida e de manos bonas ◊ innoghe est a mòrrede de sa carestia!); in is domandhas = a + ind. (a mosset custu cane? ◊ a bi sezis? ◊ ma Deus a b'est? ◊ a lu faghimus un'isperimentu, giaghi deo a lu fagher prontu so? ◊ a ti ndh'ammentas de cudhos passados annos chi faghimis sonnos mannos? ◊ a dhu bit, su secretàriu, chi apu fatu bèni a ndi dh'artziai?); a bisura de art. cun is vrb. in forma de inf. bolendho inditare necessidade, cosa chi si bolet o fintzes solu si su vrb. inf. est sugetu o cumplementu ogetu de sa fràsia (a bentuai candu tirat bentu!, a torrare a inoghe a cras!, a pasare a sa fossa!, a triballare no rechedit a su mandrone, a nàrrere no est a fàghere, a manigare est fatu, a certai no mi praxit, a bochire tocat a Deus, apo nadu a callare!); cun su vrb. èssere + númene pl. = àteru vrb. (èssere a ohis = èssere naendho Ohi!, est a odheos = naendho Odheu!, so a túnchios = tzunchiandho, semus a boghes = abboghinandho, sos batos sunt a màulos = maulandho, est semper a irrocos = irrochendhe, a irbariones = irbarionendhe, a prentos = sufrindho dolore de bentre); cun su vrb. torrare + àteru vrb. inf. inditat cosa chi si arrepitit (torro a nàrrere = naro torra, torramus a abbaidare = abbaidamus torra, torras a preguntai = preguntas torra, dh'ant torrau a iscaresci = dh'ant iscarésciu torra, un'àtera borta); sa /a/ est desinéntzia fémina de is nm. e agt. mascos chi essint in -eri (panateri - panatera, posteri - postera, bandhuleri - bandhulera, bantaxeri - bantaxera) e de is agt. chi essint in -u (artu - arta, béciu - bècia, bellu - bella, fridu - frida, longu - longa, mannu - manna, piticu - pitica, turpu - turpa) Frasi cmpl.ogetu: nara, tue a l'amas a Deus?◊ gatu cassat a topi, topi roit a loru ◊ apu bistu a sirboni ◊ no lessast intrai a nisciunus! ◊ apo cramadu a isse ◊ perdona a is chi ti ant oféndiu! ◊ ischiat a lèzere e a iscríere ◊ apu nau a ti transiri! ◊ eis a connosci a mimmi! ◊ at chérfidu Deu de mi lassare sanu a babbu meu (Sozu)◊ a los bies como a fizos meos? (S.Spiggia)◊ onora a babbu e a mamma! ◊ seu circhendi a mamma ◊ est pranghenne a tie ◊ chirca a chie cheres ◊ mutie a tziu Bachis! ◊ crama a Zuanne! ◊ connòsciu a Castedhu mellus de bidha tua ◊ alabaus a Deus ◊◊ acumpanzat su pronúmene cun dópia funtzione: siant iscomunigaus a chini nd'at fatu prexu! ◊ custu dh'issit solu a cine dh'at provau ◊ dh'ant a nai a chini seu dèu ◊ est a chie si ndhe faghet ◊ su coru miu no tenit a chini dh'allirgai ◊ sa genti sciiat a chi fiat, cussu 2. calidade: a pisedhu, a mannu, a betzu, a sanu, a malàidu ◊ t'istimaiant a sana, ma como chi ses morta raramente una borta ndhe faedhant sentza dolu e pena (A.Casula)◊ est mortu a pitzinnu ◊ no apo deunadu in pitzinnia e dias cherrer chi deune a betzu? ◊ in istiu s'erba est a fenu ◊ mellus mortu de pitiu po no sufriri tanti pena a mannu ◊ su pudhoni est unu pilloni a peis arrúbius 3. aina: segare a lepa, triballare a tzapu, corpare a fuste, iscríere a pinna, andai a cuadhu, papai a fruchita ◊ fiat a picu e a lantioni iscarravonendi po ndi bogai su giru de su dinai ◊ abrili at mortu su babbu a fríusu ◊ fiant guturadas fatas a telàrgiu ◊ tenídela a fitas de pane e a càlighes de abba! ◊ nci dh'ant a bogai a sonu de corru ◊ tenet su bestiàmine a proendha ◊◊ misura: cussu tenit su dinai a cofas ◊ tengu cóciula e buconis a lavamanus prenus 4. cmpl.de manera: faedhare a sa bona, andhare a pes traza traza, fàghere sa cosa a sa lestra, fuedhai a craru, istare a sa muda, andhare a rugadura, istare a sa sétida, manigare a sa ritza ◊ a bonas o a malas bi lu fato fàghere! ◊ a bículu a bículu che lu faghimus totu ◊ a pagu a pagu semus andhendhe addainanti ◊ leare a mossos, segare a mossu, leare a trubbu, fàghere a rugadura, nàrrere a pessamentu ◊ dare, leare, fàghere sas cosas a duas a duas, a pagas a pagas ◊◊ cmpl. de tempus: a dedie, a totu noti, a primu noti, a sa friscura ◊ a s'assegus li at nadu totu ◊ custu trabballu dh'apu fatu a mengianu ◊ a sa de tres dies Cristos est torradu a biu ◊◊ cmpl.de logu: ghiramus a bidha ◊ andaus a domu ◊ est a palas de su monte ◊ essimus a campu ◊ nci dh'ant ghetau a galera ◊ a inoghe! ◊ a pregare a crésia! ◊ andhare a su dutore, a su preíderu 5. iscopu o ue che agabbat una cosa: besside a bídere! ◊ benide a bos combidare! ◊ semus lassendhe su cunzadu a fenu ◊ custu lu dao a tie ◊ dh'apu nau a mamma ◊ semus andhendhe a s'olia, a landhe ◊ so pessendhe a triballare ◊ a su fogu! a su fogu! [andai a dhu studai!] 6. in disizos, lamentas o impudos, cumandhos, minetas, dimandhas: a ndhe bufare àteras bortas cun salude! ◊ a dhu connòsciri in su celu! ◊ a podiat durare tota vida! ◊ a no iscí ca dhu est s'unferru! ◊ a no si dinniai de mi agiudai! ◊ a lu podias fàghere tue, cantu chi chircas àtere! ◊ malaitu su pecadu, a no bi pensare innanti! ◊ a ndhe tenet de órulos cussu cane!…◊ a no ndhe pòdere nemmancu assazare! ◊ m'abbàida a no bi àere pessadu! ◊ acontzu ses, a no ndhe fàghere una de tzou! ◊ a trabagliare! ◊ a perdonare, su tziu, ca no bos poto dare nudha! ◊ a intrare, s'arretò! ◊ s'annu chi venit a èssere isposa! ◊ a dhu connòsciri mannu e bonu! ◊ a ti mazo, mih, si no mi l'agabbas! ◊ a candho como no pones mente, ite at a èssere a mannu! ◊ ite befe sutzessa in bidha mia a che furare a Santu Frantziscu! (A.Porcu)◊ a benis, Nina grasciosa, a binza a bodhire olia? (G.Raga)◊ a ti dhu fatzo su cafè? 7. a + agt. o nm. = mannu, meda: ahi, letores, a dultze momentu chi proesi legindhe cuss'iscritu!…◊ coromeu, a bonu chi est!…◊ male, a fortes chi sunt!…◊ oh raju a proa sa chi ant fatu sos dutores!…◊ oh, malasorte, a ómine famidu: màndhigat cantu trinta bacas! (B.Truddaju)◊ a bellu chi est a istare inoghe! 8. àteros impreos: mancari fachendhe a pastore, fit de fàcheres e de allegas a sa mannina ◊ fatu a professore, in cosas goi ndh'ischit prus pagu de nois ◊ so sempre matanendhe a abba, a sole, a caldu e a fritu che isciau ◊ dhus apu connotus a sa boxi ◊ dh'agatant a fragu ◊ anzare, fàghere a croba, a mascru, a fémina ◊ semenare una terra a trigu ◊ prantare s'ortu a basolu ◊ ispetare a nàschere ◊ coitare a fàghere 9. in sas distintziones: a chini dha pentzat de una manera e a chini de un'àtera ◊ a chini arrít e a chini prangit ◊ a candho goi a candho gai ◊ c'est a chini ammasedat e a chini bolit èssiri ammasedau (I.Lecca)◊◊ in sos paragones pro cosas cantepare: est mannu cantu a tie ◊ isse est che a sos àteros ◊ faghimus comente a bois ◊◊ pro inditare unu límite a su chi si narat: pecare a origras, èssere malàidu a su coro, èssere fertu a conca ◊◊ cun nm. de logu e de tempus pro inditare chi no est totu o totue o semper: est fatu a tretus, est a bighinados, a bidhas, a leadas, a logos; a iscutas, a dies, a bortas, a chidas istat bene, a iscutas istat male Etimo ltn. ac, ad, aut Traduzioni Francese à Inglese a, an, in, at, to Spagnolo a Italiano a, ad Tedesco a (Buchstabe des Alphabetes), an, in, zu.

abbagadiàre , vrb: bagadiare Definizione fàere bagadiu, fàere festa, no andhare a trebballare Sinonimi e contrari afestai Frasi su lunis m'abbagadio ca est printzípiu de chita, su martis so cossumita: no beto bucone a buca Etimo srd. Traduzioni Francese prendre congé Inglese to take a day off Spagnolo estar de vacaciones Italiano celebrare il giórno festivo, far vacanza Tedesco feiern.

abballinàre , vrb Definizione fàere a ballinas, a birillas Sinonimi e contrari abbotzichedhare, aculingionai, aggromerare, allomborae, arranedhare, arrombulonai Frasi s'aperigúngia est unu babbautzu chi si abballinat si lu tocant Etimo srd. Traduzioni Francese faire une boule (de) Inglese to roll into a ball Spagnolo hacer pelotitas Italiano appallottolare Tedesco zur Kugel rollen.

abbamàre , vrb Definizione fàere a bama, a tàgiu, betare totu a unu (nau pruschetotu de bestiàmene) Sinonimi e contrari acedhae, achedhonare, aggamai, aggrustare, amedhare, ammeschiare, atazare, ingamai | ctr. iscrobai, stallai Terminologia scientifica pst Etimo srd. Traduzioni Francese réunir, agréger Inglese to aggregate, to put in a herd Spagnolo unir, juntar Italiano aggregare, formare un branco Tedesco angliedern, eine Herde bilden.

abbaradhàre , vrb: abbaredhare Definizione su si lassare pigare cun calecunu sentidu de amore forte meda po ccn. o calecuna Sinonimi e contrari abbelare, alleriare, ammorare, imbelare, inamorai, indeosare, ingeniai / ammachiae Traduzioni Francese s'embéguiner Inglese to take a fancy Spagnolo enamorarse Italiano invaghirsi Tedesco sich verlieben.

abbelàre , vrb: abbeliare Definizione agiummai coment'e pònnere o portare unu velu in is ogos de no pòdere bíere bene is cosas, nau in sensu de si lassare pigare de unu sentidu forte meda, pruschetotu de amore po una fémina o po un'ómine Sinonimi e contrari abbaradhare, ammorare, imbelare, inamorai, indeosare, ingeniai / abbalaucare, abbengare, ammodoinai, asturdire, atolondrai, scilibriri, stontonai 1 Frasi no tenzo pasu finas a candho ti abbelat su mundhu chi ti daet su binu Etimo srd. Traduzioni Francese s'embéguiner Inglese to take a fancy Spagnolo encapricharse Italiano invaghirsi Tedesco sich verlieben.

abboàu , pps, agt: abbuau Definizione de abboai, abbuai; guastu de sa népide, de s'abbuera, nau de laore Sinonimi e contrari addulliu, afrachilau, allampiau, anneuladu, calinu, chiconosu Frasi su lori est abboau Traduzioni Francese rabougri, niellé Inglese for a fruit which, doesn't ripe for excess of heat, affected by smut Spagnolo atizonado Italiano golpato Tedesco aufgrund von Hitze ungenügend gereiftes Getreide, von Brandpilzen befallenes Getreide.

abbotzichedhàre , vrb: abbotzighedhare Definizione fàere a ballotas, a bocighedhas Sinonimi e contrari abballinare, ammalfudhare, ammoroculare, ammorotzulare, ammurudhare, apadhotulare, arranedhare Etimo srd. Traduzioni Francese faire des boules Inglese to roll into a ball Spagnolo hacer pelotitas Italiano appallottolare Tedesco zur Kugel ballen.

abbruncài, abbruncàre , vrb: abbrunchiai, abbrunchiare, abbrunciare Definizione atumbare o iscúdere a su bruncu, a murros, e fintzes pigare a su bruncu, nàrrere cosa coment'e giaendho una briga, naendho cosa in contràriu; pònnere bruncu (in sa carrada, in s'ampudha, in su papare o, is animales, in s'erba a pàschere); rfl. èssere a primma Sinonimi e contrari abboluire, arruncare, brigare, chelcire, irmurrare, irruncare, ispochiare, sbruncai, stronciai / assansiare / adobiai, atumbae, imbronconai, trabbucai 1 / agghegiare / ammurrionare Modi di dire csn: abbruncai su frascu = artziai su frascu po bufai a bruncu; abbruncare su fogu = acontzare su fogu, sos titones Frasi fit andhendhe a s'apàlpidu, abbrunchendhe a bicos e chizolos ◊ at leadu a dereta, istontonendhe e abbrunchendhe in s'impedradu iscumbessu ◊ abbruncai un'animali chi si bollit fuiri ◊ is brebeis candu tenint ispédhiu de andai, dhas abbruncu e si firmant ◊ at abbruncau is cunsilleris sentza nimmancu dhis lassai isterri s'arrexonamentu! 2. abarras isciacuendi pratus… abbrunca de su salatieri! ◊ is brebeis funt abbrunchendi sa pastura 3. su sèneche lu cussizat severu e firmu, ma isse no resessit a abbruncare s'ammolighinamentu, pessandhe a una fémina chi no est sua Etimo srd. Traduzioni Francese heurter, claquer Inglese to give a slap (on lips) Spagnolo abofetear, golpear en los morros Italiano dare un mostaccióne Tedesco auf die Schnautze hauen.

abbrunchilàre , vrb Definizione pònnere su brunchile, su crabistu a un'animale Sinonimi e contrari acrabistai, afrancilai, ammurralare, ammurrialare, arrunchilare, imbrunchidare, incrabistae | ctr. irbruncilae Terminologia scientifica pst Etimo srd. Traduzioni Francese enchevêtrer Inglese to tie with a rope Spagnolo encabestrar Italiano incapestrare Tedesco anbinden.

abejài , vrb Definizione pentzare meda o èssere apedhiau a calecuna cosa (giogu, trebbalu, àteru), agiummai maniàticu Frasi ma lah ca est abejau cun cussa loredha, lah!… Traduzioni Francese se fixer Inglese to be a stickler Spagnolo tener manía Italiano avére una fissazióne Tedesco eine fixe Idee haben.

acabbanài, acabbanàre , vrb rfl: aggabbanare Definizione pònnere o bestire su cabbanu Sinonimi e contrari acaparronare, acavanai, acucullai, incaparonare, incapotai Etimo srd. Traduzioni Francese envelopper dans un manteau Inglese to wrap up in a coat (s.o.) Spagnolo poner el abrigo Italiano incappottare Tedesco einen Mantel anziehen.

acatarràdu , pps, agt: acatarrau, aggatarrau Definizione de acatarrare; chi at ingortu arremadiu Sinonimi e contrari arrasfriau, arremadiau, arrumatu, remadu / sarragau, scanniu Frasi seo acatarradu de mala zenia 2. tue no ses sugeta a maladia, ma pares che a mie acatarrada (B.Mureddu) 3. portat una boxi de tromboni acatarrau Traduzioni Francese enrhumé Inglese to have a cold Spagnolo constipado, resfriado Italiano raffreddato Tedesco erkältet.

achipíre, achipíri , vrb Definizione fàere meda in pag'ora; fàere a ora, a tempus Sinonimi e contrari achivire, aciviri, acodie Modi di dire csn: a. bisonzu = resèssere a fàghere; a. a su dovere = atèndhere a su dovere, fai unu doveri Frasi chie est lestru e cabosu achipit in su tribàgliu ◊ a cosire a màchina s'achipit prus chi no a manu ◊ pro achipire faghide cun ambas manos! ◊ tocat de achipire si cherimus cumprire su tribàgliu! ◊ triballu inzotosu no si ndhe achipit ◊ si s'achipit de coro su dovere che passat su tempus prus serenu 2. chi ia achípiu a su pulma no ndhe fui torrau a pei ◊ su tempus est lestru e deo no poto achipire: lu giuto a tretu e mi at bell'e sighidu (N.Pianu)◊ oe no dh'achípio a fàere custa faina: che dh'acabbo cras ◊ candu est meda, in logu de asfaltu s'àcua no benit achipia Etimo itl. accivire Traduzioni Francese faire vite, travailler efficacement Inglese to get through a big piece of work, to work with efficacy Spagnolo despachar Italiano sbrigare mólto lavóro in pòco tèmpo, lavorare con efficàcia Tedesco leisten, schaffen.

achizolàdu , pps, agt Definizione de achizolare; chi est apartau o postu in calecunu cugigone Sinonimi e contrari acungonau, acuzonadu, arrenconau Traduzioni Francese rencogné, niché, tapi Inglese put in a corner Spagnolo arrinconar Italiano incantucciato Tedesco gestöbert (in Winkeln), verkrochen.

achizolàre , vrb Definizione pònnere in su chizolu, in calecunu cugigone Sinonimi e contrari achizonare, acuzonare, angronare, arreconai, inchizolare, incozolare | ctr. bocare, essire Etimo srd. Traduzioni Francese rencogner Inglese to put in a corner Spagnolo arrinconar Italiano incantucciare Tedesco in Winkeln stöbern, sich in eine Ecke verkriechen.

achizonàre , vrb Definizione cuare, pònnere, istare in d-unu cuzone, a una bandha Sinonimi e contrari acantonai, achizolare, acuzonare, arreconai, inchizolare, incozolare | ctr. bocare, essire Etimo srd. Traduzioni Francese rencogner Inglese to put in a corner Spagnolo arrinconar Italiano rincantucciare Tedesco in eine Ecke stellen, drängen.

acrabistài, acrabistàre , vrb: acrapistare Definizione pònnere su crabistu a un'animale; acapiare sa bide noa po no che dha betare is bentos fortes Sinonimi e contrari abbrunchilare, imbrunchidare, incrabistae Etimo srd. Traduzioni Francese enchevêtrer Inglese to tie with a rope Spagnolo encabestrar Italiano incapestrare Tedesco anbinden.

acúgia , nf: acúglia, acúlgia, acúllia, acuza, agúglia 1, agúlgia, agulla, aguza, aúcia, auza Definizione genia de agu pitica, ma cun sa concutzedha a una parte, impreada prus che àteru po mantènnere firma s’orrobba, unu trastu o àteru; fritza de arrellórgiu, de sa pesa / min. acuzita Sinonimi e contrari frícia Modi di dire csn: sas aguzas de su nasu = càrica, nàstula; aguzas de Nostra Segnora = auzas de N.S., zenia de erba; aguza de mesu ’e dentes = binzias tra dente e dente; aguza de sas orijas = itl. trago; erba de agullas = arrelògius (Erodium botrys, e. ciconium, E. cicutarium), filavila (Erodium malacoides, E. moschatum), erba de fogu (Geranium robertianum), furchetas (Scandix pecten-veneris) Cognomi e Proverbi smb: Augias, Auzas, Auzzas Terminologia scientifica ans Etimo ltn. aculea Traduzioni Francese épingle, aiguille Inglese pin, hand (of a watch) Spagnolo alfiler, aguja Italiano spillo, lancétta dell'orològio Tedesco Stecknadel, Uhrzeiger.

acuguciài , vrb: acugusciari, acugutzai Definizione ammontare sa conca cun cugudhu o àteru, carragiare deunudotu, fintzes cuare; rfl. èssere in s’ibertu de calecuna cosa, apitare, acostire in s’idea de dhi giare cosa Sinonimi e contrari acapuciai, acubudhare, acucullai, acucutare, acugudhai, acurruxonai, incugudhai Frasi est noti de frius, noti de cilixia: trista e sola pipia si acugúciat in foras ◊ si est acuguciau in su letu, no biemu nudha! ◊ si no ti acugúscias ti fait mali, ca est fendi frius ◊ cudh'ómine si est acugutzau in su crucuzone prus cuau e si est ammuntau 2. no ti acugucis ca tanti no est cosa po tui! ◊ si fiat acugucendi, candu at biu ca dhoi fiat cosa Etimo srd. Traduzioni Francese encapuchonner Inglese to put a hood on Spagnolo encapuchar Italiano incappucciare Tedesco mit einer Kapuze, bedeckt.

«« Cerca di nuovo