A | B | C | D | E | F | G | H | I | J | L | M | N | O | P | R | S | T | TZ | U | V | X | Z

N, n , nf: (enna) Definizione sa de tréighi líteras de s'alfabbeto si ponet po arrapresentare su sonu nasale alveolare chi si faet ponendho sa limba a manera de tocare, oru cun oru, su chelu de sa buca (su felau), a lavras apertas e coment'e bogandho su sonu in su nasu; in mesu de foedhu a bortas est po sonu lébiu /n/ [n] (comente si podet intèndhere in bena, binu, bonu, canu, dinai, donu, frenu, frina, gana, manu, opinu, pane, prenu, sonu, trenu, venenu), in àteros foedhos est po sonu forte o longu /nn/ [nn] (comente si podet intèndhere in annu, antunna, canna, donnu, funnu, gunnedha, linna, mannu, pinna, pinnica/pínniga, sanna, sonnu, túnniu, tzinniga, zanna), a bortas fintzes cun cambiamentu de significau (es. manu no est mannu, e deasi donu ≠ donnu, gena ≠ genna, sinu ≠ sinnu, sonu ≠ sonnu, zana ≠ zanna); in cuménciu de foedhu sa /n/ si narat lébia candho si agatat intremesu de vocales, foras candho in sa síllabba aifatu dhu'est su matessi sonu ma longu/forte (e deasi: sa nae = nr. sanàe, su nasu = sunàsu, tenzo neghe = tenzonèghe, sa ní = saní, su niu = suníu, su nuscu = sunúscu, ma de nannai = nr. dennannài, sa nanna = sannànna, su nènnere = sunnènnere, su ninnu = sunnínnu, unu nonnoi = ununnonnói, su nonnu = sunnónnu); est sèmpere forte, longu, candho su foedhu innanti acabbat cun cunsonante, chi si che assímilat a sa /n/ e po cussu dh'afortit (sas naes = nr. sannàes, dus nasus = dunnàsus, is nexis = innèxis, tres nidos = trennídos, ma a logos is nannais = nr. irnannàis); dhue at logos chi su sonu lébiu dhu faent a carighedha, chentza acostire nudha sa limba e a buca aperta – o fintzes serrada –, a dónnia modu pratigamente faendho sonare ‘nasale’ sa vocale innanti, e iscriendho benit s'idea de no pònnere sa lítera: est méngius a dha pònnere sèmpere ca sinono faet ibballiare a chie no connoschet su foedhu o no pronúnciat a carighedha, e, po cussu, méngius Aristanis e no "Aristais", binu e no "biu", manu e no "mau", pani e no "pai", lana e no "laa", unu e no "uu"; candho sa /n/ portat ainnanti (a destra) una /b/ o una /p/ si che fúrriat a /m/ (faeus duos sonos bilabbiales) e deosi est méngius a dh'iscríere, mescamente in foedhos betaos apare (es. cun + bènnere = cumbènnere, cun + pònnere = cumpònnere, cun + proare = cumproare). In chímica sa N est símbulu de s'azotu, mentres chi si ponet minore po númeru n. cun su puntu.

nà! , bvrb Definizione nara!: impr. de su vrb. nàrrere, impreau prus che àteru coment'e naendho cosa in contràriu, avertindho a unu, pedindho ispiegatziones de calecuna cosa chi no andhat bene (po bòllere ischire própriu si narat nara!, foedha!)/ nara, nara, chi! … = mancu mali ca!… Frasi nà, ite ses fachendhe?! ◊ nà, no ti assélias, no?! ◊ nara, tue: torra issegus! 2. nara, nara, chi mi so àpidu cun àtere: sinono ue che so rutu mi ndh'aiant collidu mortu!

nabía, nabíu , nf, nm: naviu Definizione mezu mannu de trasportu po andhare in mare de pòdere ingòllere cosa e gente meda; unu tanti de naves Sinonimi e contrari bastimentu, nae 1 Modi di dire csn: bàrriu, gàrrigu che nabiu, a nabiu = meda (nadu fintzas de àrbure pro su frutu chi at batidu); zúchere bella nabia = èssere bellu, imbénnidu, gàrrigu; mògheresi che nabiu = abbellu, pàsidu, cun dificurtade Frasi ti abbizas chi in su mundhu ses colau chentza lassare trata, che nabiu (B.Filindeu)◊ naviu apas in portu! ◊ si in cue frimmamos su naviu nisciunu a domo nostra torrat biu 2. cust'orju est de messare: ite bella nabia chi zuchet! ◊ grassa comente fit si moghiat che nabiu Terminologia scientifica trps Etimo spn. Traduzioni Francese navire Inglese ship (s) Spagnolo barco, buque, navío Italiano nave, navìglio Tedesco Schiff.

nabiólu , nm Sinonimi e contrari cadhàrgiu, labia, labiolu, lantzone Etimo srd.

nabòdi , nm: nebode, nebodi, nebori, nepode, nepote Definizione si narat po mascu fígiu de unu frade o sorre, fígiu de unu fígiu o de fígia (o fintzes de parente prus atesu coment'est unu fradile, sorresta e àteru): in calecunu logu si narat po neta Frasi is contos de is mammais a netas e nebodedhos… de buca bellos foedhos intendhent a su babbai ◊ nascint cincu fílgias, erribbant medas nebodis, e totus bolint chi nannau dhis contit is istórias de sa guerra chi a connotu (G.Mameli)◊ custu mi est nebode fizu de sorre ◊ a s'ajaju li cherent bene totu sos nebodes ◊ fizu de fizu meu, mi est nebode e connadu fin'a morte ◊ apu atobiau a nebodi cosa tua 2. teniat una nebode chi l'agiuaiat Terminologia scientifica ptl Etimo ltn. nepote(m) Traduzioni Francese petit-fils, neveu Inglese nephew, grandchild Spagnolo sobrino, nieto Italiano nipóte Tedesco Neffe, Enkelkind.

nàbra , nf: anarba, narba 1 Definizione genia de lanedha chi faet in sa cosa isciusta, fintzes sa lanedha chi faet in is orrocas Sinonimi e contrari afungori, afungu, annarbamentu, imbucore, morighinu, mucore, mulgheru Traduzioni Francese moisissure Inglese mould Spagnolo moho Italiano muffa Tedesco Schimmel.

nàbras , nf: nabres, narbes, narvas, navras, navres Definizione prendhas chi si apicant in is origas; genia de arracadas o figas chi essint in su tzugu, asuta, prus acanta a su gúturu, a crabas e brebès e abbarrant pendhendho coment'e duos lorinchinos Sinonimi e contrari aricina, arra, arracada, loritzina, pendhulica, pitoriga / nàcara 1, nàidi, navrada Terminologia scientifica prd Etimo ltn. inaures Traduzioni Francese boucles d'oreilles, barbe (zool.) Inglese earrings, wattles Spagnolo pendiente, barba Italiano orecchini, bargìgli Tedesco Ohrringe, Lappen, Ziegebart.

nabratzólu , agt Definizione nau de unos cantu animales (crabas, brebès, pudhas), chi portant nabras, nàidis Sinonimi e contrari nabrau Frasi sos pecos fint mútricos, nabratzolos e biancos nidos Traduzioni Francese qui a des barbillons Inglese wattled Spagnolo con carúncula Italiano che porta téttole, bargìgli Tedesco manche Tiere mit Lappen.

nabràu , agt Definizione nau de animale (mescamente craba), chi portat nabras o nàidis in su gúturu Sinonimi e contrari cannacau, nabratzolu Etimo srd.

nabrèdha , nf: nabrighedha, narbedha, narbighedha, navrighedha, nerbaghedha, nerbedha Definizione genias de erba a fògias ladas largas, bonas fintzes po cura, in su frore sèberant coment'e unu butonedhu bonu a papare chi narant panemundhu, paneoro, panecau, panedha Sinonimi e contrari mafra, màrmara, marmarutza, narba, narbutza, palmutza Frasi sa narbedha a impacus fait a dha pònniri a is guronis ca dhus fait isciopai, ndi essit sa matéria e sanant Terminologia scientifica rbc, Malva parviflora, M. sylvestris Etimo srd. Traduzioni Francese mauve sauvage Inglese mallow Spagnolo malvilla menor, malva Italiano malvina, malva selvàtica Tedesco Malve, wilde Malve.

nàbres nàbras

nabrighèdha nabrèdha

nabronàri , vrb: annarbonai, narbonai, narbonare Definizione abbruxare, illimpiare e arare is terrenos de prènnere a laore, fàere s'allionóngiu po dhos aprontare Sinonimi e contrari abuai, innabronari, larbonare Frasi sos massajos sunt narbonandhe ◊ s'ómine narbonendhe, arendhe e semenando at cumintzadu cust'eterna gherra (A.Casula)◊ in cabidanni ammaniaiant un'andhàina de deghe metres de terra neta pro narvonare chene perígulu Terminologia scientifica msg Etimo srd. Traduzioni Francese écobuer Inglese to burnbeat Spagnolo artigar Italiano debbiare Tedesco abbrennen.

nabròni , nm: nalboni, nalvone, narbone, narboni, narvone, nebroni Definizione terrenu innanti prenu de linna, de matedu, de pedra, illimpiau e aprontau po arare e semenare / bogai un'arrogu de narboni = pigare unu terrenu a prènnere a laore Sinonimi e contrari lavrone, sarragatu Frasi mancari cun s'aradu de linna, pienao su nalvone ◊ piús no tia narvones tzapare, incunzendhe una giunta de laore! (N.Manca)◊ totus si tzapaiant su narvone pro su vitu de su trigu ◊ unu tempus su fogu dhu poniant isceti in atóngiu in is nebronis ◊ nau dh'iat s'idea de si bogai un'arrogu de narboni po dh'arai a trigu ◊ ca su logu fit buscosu l'at fatu a narvone Terminologia scientifica msg Traduzioni Francese terre écobuée, écobuage Inglese burnbeat grounds, burnbeating Spagnolo artiga Italiano terréno debbiato, débbio Tedesco abgebrannter Boden.

nabulléu , nm Definizione genia de amenta bona po cura, a giare fragu a is sabones Sinonimi e contrari aboleu, acabueu, mentabuleu, puleju* Frasi a santu Zuanni sa bidha si prenet de unu fragu bellu de menta de nabulleu.

nàca , nf Definizione genia de brasciolu apicau po pònnere su pipiu crocau, a manera de dhu pòdere tzantzigare Sinonimi e contrari acinnedhu, bàncigu, barciolu, chíglia, giógulu.

nàcara , nf Definizione genia de animale de mare, fatu a duas perras mannas e ladas de corra (matzigonis), largas a una parte e a punta a s'àtera, chi si aperint (a bisura de cotza ma lada meda): si narat nàcara a su papu e a sa corra; genia de pèrela, birilledha tundha de matipèrela ch'impreant a fàere cannacas (nau fintzes in cobertantza in su sensu de pagu cosa, unu foedhu solu)/ pilu de nàcara = genia de pilu, filu, o seda de sa nàcara, sera de mari, bonu po tessíngiu, itl. bisso Sinonimi e contrari matzigoni / nàcula 2. no nche li colabat nàcara de sa missa chi fit nandhe su pride ◊ balentia chi geo isto die die giocànnemi a nàcaras!… Terminologia scientifica crx, Pinna nobilis Etimo itl. Traduzioni Francese nacre, pinne marine Inglese nacre Spagnolo nacra Italiano nàcchera, pinna marina Tedesco Perlmuschel, Perlmutter, Perlmutt.

nàcara 1 , nf Definizione prendhas chi is féminas si apicant a origas; genia de arracadas o figas chi essint in su tzugu, asuta, prus acanta a su gúturu, a crabas e brebès e abbarrant pendhendho coment'e duos lorinchinos Sinonimi e contrari aricina, arra, arracada, pendhulica / figas, nabra, naera, nàidi 2. medas crabas zughent sas nàcaras e fintzas carchi berbeghe Terminologia scientifica prd Traduzioni Francese barbe (zool.) Inglese curb Spagnolo pendiente, barba Italiano barbazzale, téttola Tedesco Ohrringe, Lappen, Ziegebart.

nacaràre , vrb Definizione coment'e arrosariare, in su sensu de nàrrere frastimos o foedhos malos unu aifatu de s'àteru Frasi lis naro su rosàriu nacarandhe sos berbos a s'iscúsiu, a cussos cainos, pro chi totu contràriu lis siat in sa bida! Etimo srd.

nacarrèdha , nf Definizione pigione: cale? Frasi dhoi at tidórius, trudus, lèpuris, bussus e nacarredhas Terminologia scientifica pzn.