A | B | C | D | E | F | G | H | I | J | L | M | N | O | P | R | S | T | TZ | U | V | X | Z

C, c , nf: (ci) Definizione sa de tres líteras de s'alfabbeto est singiale chi poneus po duos sonos chi faeus in duas maneras diferentes: unu (velare oclusivu surdu [k]) acostindho a forte su truncu de sa limba a su chelu de sa buca a parte de apalas (coment'e in is foedhos casu, chelu, chie, cosa, custu, baca, pache, àchili, còcoro, tocu), e s'àteru (africau palatale surdu [ʧ]) acostindho totu sa limba a lébiu a lébiu a su chelu de sa buca e tocandho in is oros (coment'e in cia, cciara, civraxu, ceréxia, cine, cibudha, celu, véciu). Tenet sèmpere unu sonu ladinu, forte, ma candho si agatat in cuménciu de foedhu e arresurtat in mesu de duas vocales su primu podet fàere sonu prus lébiu a puntu de pàrrere una /g/ velare aprossimante sonora [ɣ] (es. su casu = nr. "sugàsu", su chelu = "sughélu", de chie = "deghíe", sa cosa = "sagòsa", de custu = "degústu", fintzes si custu no dhu faent sèmpere ca a logos narant "sucàsu", "suchélu", "dechíe", "sacòsa", "decústu", e in àteros faent unu corpu in su gúturu e paret chi no narant perunu sonu: es. sa cosa = nr. "sa òsa" naendho is duos foedhos istacaos bene); a dónnia modu aintru de foedhu no serbit mai a iscríere sa lítera a dópiu, ca est sèmpere sonu chi, si càmbiat, càmbiat deunudotu (e matessi cunsideru po su segundhu sonu). In campidanesu, candho su segundhu sonu (s'africau palatale surdu) si agatat in cuménciu de foedhu e arresurtat in mesu de vocales, càmbiat sonu e faet fricativu alveopalatale sonoru [ʒ] comente si podet intèndhere in mesu de foedhos che is sambenaos Maxia, Púlixi, Paxi, númene de bidha che a Simaxis, leada che a Cixerri, foedhos che a luxi, nuxi: po cussu, su celu = nr. "suxélu", su civraxu = "suxivràxu", sa ceréxia = "saxeréxia", sa cibudha = "saxibudha", sonu chi in nuoresu dhi currespondhet sèmpere su primu de is duos (velare oclusivu surdu); de custu cambiamentu de sonu de /c/ a /x/ tocat de nàrrere chi no si faet candho sa /c/ de cuménciu de foedhu currespondhet in àteras variantes a una /s/, a una /t/, a una /tz/: es. tzúcuru, túcaru, súcuru, su ciúcuru = nr. "suciúcuru" (e no "suxúcuru"); tzurpu, turpu, surpu, su ciurpu = nr. "suciúrpu" (e no "suxúrpu"); tzia, tia, sia, sa cia = nr. "sacía" (e no "saxía", e in custa genia de foedhos mancu sa /t/ de sa variante logudoresa càmbiat sonu: es. su túcaru = nr. "sutúcaru" e no "sudúcaru"). Custa matessi lítera si ponet coment'e símbulu de su carbóniu, C, e po inditare sa temperadura in grados Célsius cun sa lorighedha in artu a manca, °C; sa C balet chentu in is números romanos.

ca , cng Definizione foedhu chi s'impreat po ispiegare su poite de una cosa pentzau siat coment'e una càusa, motivu, o fintzes coment'e un'iscopu; in propositziones chi dipendhent de verbos che a nàrrere, pentzai, crèdere, timire, o àteros, cun su matessi valore dichiarativu de chi 1 Sinonimi e contrari caite, poita / chi 1 Modi di dire csn: ca deo!… (arrispundendi a unu) = "e deo su matessi!", ma nau in parti de su chi at fuedhau a primu e pro nàrriri "e tui a su própiu!"): – tue ses bentranu! – ca deo!… (= tui a su própiu!), – tue ses mandrone! – ca deo!… (= tui a su própiu), – ca tue ses diferente!… (= no ses diferenti própiu nudha): pro torrare s'acusa a chie la faghet si podet nàrrere de css. pessone, e solu comintzendhe sa frase "ca deo!…, ca tue!…, ca isse!…"; ca naras… = atacu, comintzu de unu chistionu tasidu e torradu a leare Frasi curro ca tenzo presse ◊ bufo ca tenzo sidi ◊ istat male ca est malàidu ◊ su logu est inciustu ca fut pruendi ◊ callentadí ca est frius! ◊ no bi andhes a messare, ca su sole ti leat sa bellesa! ◊ bae ca za andhat bene goi! 2. fato goi ca mi ndhe bido menzus ◊ ponimus su ledàmine ca sa terra bundhat de prus ◊ beni a innòi ca bis! 3. e nanca funt torrendi?! ◊ no intendis ca funt pichiendi? ◊ nara ca bi fia deo, sinono a sa sola no bi l'aias fata! ◊ apo nadu ca ei! ◊ apu nau ca no! ◊ naras ca at a bènnere? ◊ gei nau ca proit!…◊ lampu ca bi ndh'at de zente maca est abberu! ◊ ca narat, gomai, is cosas funt andadas de aici! 4. alla custus óminis, no fait a chistionai ca luegu ti narant ca ses pidància: balla ca issus!… 5. – Ma ses bentranu, mih!… – Uhm, balla, ca deo!… Etimo ltn. quia Traduzioni Francese parce que, car Inglese why Spagnolo porque, que Italiano perché Tedesco denn, weil.

ca 1 , avb Sinonimi e contrari anche, aundi Frasi sa terra in ca fut nàsciu ◊ is brebeis impunnadhas a in ca creis!

càba , nf: cava, gava Definizione logu, subra subra, in su terrenu, inue si bogat pedra, terra o àteru materiale Sinonimi e contrari bocatorju, botatóriu Frasi fipo trabballandhe in sa caba ◊ in cussa cava ant bogadu totu sa preda de fraigare ◊ custa est una cava de bentonite ◊ in custa cava ant fatu totu sa zara chi est serbida in cuss'istrada Etimo itl. Traduzioni Francese carrière Inglese quarry Spagnolo cantera Italiano cava Tedesco Grube.

cabàda , nf: calada Definizione su andhare de pitzu a giosso, pentzau coment'e una cosa fata; logu, tretu chi faet andhandho e faendhosi prus bàsciu; cropu giau cun calecuna cosa (fintzes su menguare o istorrare de sa salude); segundhu su costúmene est parte de sa gunnedha (de s'incorta a bàsciu)/ c. de pei, de fuste = falada, corpu de pè, itl. pedata, randellata Sinonimi e contrari abbasciada, achirradorzu, betada, caladògia, falada, faladorza / acirrada, istichia | ctr. alciada, pigadorza Frasi fiat su merí a sa calada de su soli 2. in calada gei fait a cúrriri! ◊ sa bia de su mabi si est fata totu a cabada! 3. una cabada de ispadedha tengat! ◊ bai a fai su chi ti apu nau, prima chi ti dòngia una cabada de pratu in conca! ◊ de canno si est immalaidadu dh'at dadu una calada!… Terminologia scientifica slg Etimo srd. Traduzioni Francese descente, pente Inglese slope Spagnolo bajada Italiano discésa Tedesco Abstieg.

càbada , nf Definizione cala minore, pitica, ispiagedha Terminologia scientifica slg.

cabadhànte , nm: cuadhanti Definizione chie andat a cuadhu Sinonimi e contrari cabadhare, cadheri Frasi fit unu betzu cabadhante a cadhu a unu runtzinu.

cabadhàre , nm: cabadhari, cadhari, cuadhari Definizione persona a cuadhu, chie est bonu a cicire cuadhos Sinonimi e contrari cabadhante, cadheri Frasi sos cabadhares nugoresos fint andhandhe a Santu Frantziscu ◊ sa die de sa festa essit sa protzessione chin sos cabadharis ◊ sos cadharis zuchent sas bértulas prenas de provistas Cognomi e Proverbi smb: Caddari Etimo ltn. caballaris Traduzioni Francese cavalier, jockey Inglese horseman, jockey Spagnolo caballero, jinete Italiano cavalière (persóna a cavallo), fantino Tedesco Reiter, Jockey.

cabadhàre 1 , vrb Definizione cicire o andhare a cuadhu Sinonimi e contrari cabadhicare, cadhighinare, incosciai Frasi cabadhaiant in chelu serenu, binchidores de sa morte Traduzioni Francese monter à cheval Inglese to ride Spagnolo cabalgar Italiano cavalcare Tedesco reiten.

cabadhàri cabadhàre

cabadhète, cabadhèto , nm Definizione trébide, cuadhu de linna Sinonimi e contrari cadhete, críspili Frasi ant fatu una banca de taulones cun cabadhetos Terminologia scientifica ans Etimo spn. caballete Traduzioni Francese chevalet Inglese trestle Spagnolo caballete Italiano cavallétto Tedesco Bock.

cabadhicàre , vrb Definizione cicire o andhare a cuadhu Sinonimi e contrari cabadhare 1, cadhighinare, incosciai Frasi unu tempus bolabo in chelos d'oro cabadhicanne in àeras sas frinas (P.Pittalis) Etimo srd.

cabadhínu , agt: cadhinu 1, cuadhinu Definizione de cuadhu, chi est de is cuadhos (pilu, musca); calidade de unas cantu linnas Sinonimi e contrari calarinu Modi di dire csn: annicru cabadhinu = annirgu calarinu, su pudhecu de s'ègua, a s'annu; rú cadhinu, rosa cadhina = rú cràbinu, rosa cràbina; venale cobadhinu = genia de àpiu velenosu; portare musca cadhina in préchias = disígiu de fémina Frasi sa musca cuadhina dhi faet istirare su passu a s'animale!◊ sas giunghinas russas de pilu cadhinu sunt bonas pro aschilare animale mannu ◊ cussas piciocas fiant pistighingendi pariat ca portànt musca cuadhina ◊ sas malas fainas suas ti parent mossos de musca cadhina? Etimo ltn. caballinus Traduzioni Francese chevalin Inglese horsy Spagnolo caballar, caballuno, equino Italiano dei cavalli, equino Tedesco Pferde.

cabadhòne , nm Definizione cuadhu bellu, mannu; aundhada de abba arta chi si format in su mare candho faet bentu meda; nau de unu, chi est mannatzu meda, de carena Sinonimi e contrari cadhone / cadhada, mallada / cdh. cabadhoni 2. s'undha a cabadhones benit a s'addobbare a sa rivera.

cabàdhu , nm: cadhu, cavadhu, cobadhu, covadhu, cuadhu Definizione su mascu de un'animale mannu (meda o pagu segundhu s'arratza) a cambas longas, tzugu mannu cun pilos longos a parte de pitzu (giua), conca longa meda, peis a un'unga grussa e tostada: animale geniosu meda, domau, bellu meda po camminare, cúrrere, trebballare, fàere giogos, de grandhe abbiléntzia; dhu narant de chie est mannatzu de carena, e fintzes de chie no paret tanti sàbiu (macu che cadhu); unidade de misura (CV) de sa fortza de is motores e màchinas, est sa fortza chi movet de unu metro 75 chilos a minutu segundhu; a logos, unu cuadhu est su tanti de chentu litros / min. cadhedhu, cadhitu; sa fémina de su cuadhu = ebba, ègua; su fedu de su c. = pudhecu, pudhéricu, pudherighedhu; cadhu de carchi annu = annirgu calarinu; cadhu de duos annos = tentorzu; cadhu ancora chentza domadu = prudhedu; cuadhu eguerosu = inganatzidu a s'ebba; cadhu coberidore = cadhu de arratzare, de betare a sas ebbas; cadhu de una manu = abbituau a dhu pigai sempri su própiu cadheri / arratzas de cadhos: cuadhedhu de Sa Giara de Gésturi (arratza própiu sarda, minoredhedhu de carena), cadhu anglo-àrabbu-sardu, bonu meda a cúrrere; intinas o mantas de cadhu: baju, biancu, castanzu, ghiani, mélinu, múrtinu, múrtinu uscradu, murru, niedhu, piberatzu; su naturale de unu cadhu: cantoneri, betiosu o rebbellu, aumbraditu, masedu, areste, imburchinadori; partis de unu cuadhu: sa manta, sa giua, su dossu (aundi si ponit sa sedha), su ciufu (pilos de conca), su cardaliscu o armu (su tretu de rughes o punta de palas), sa gropera, su cardancili, s'unga / cadhu ’e Deus, de donnu Deu, cabadhu de su diàulu, de brusore = sennoredha segadidus, cuadhu éngiu, de íngias; cadhu de abba, de santu Giuanne, cadhu ’e demóniu, cadhu de piliche = parapunta, cuadhu ’éndiu; cabadhu de férula = sa chima de sa férula, su trulliu Sinonimi e contrari achetu, ebbu Modi di dire csn: cuadhu de còscia = domadu pro leare zente; cuadhu de cóciu = forte e domadu pro tirare; arrèsciri bèni in su cuadhu = ischire istare o andhare a cadhu; ruta de cadhu = arruta a terra de chini at sétziu a cuadhu; logu inue ponent a cúrrere sos cadhos, sa currera de sos cadhos = arringu; sere, cúrrere su cadhu a sa nuda = curri su cuadhu a pedhi, a cadhu istrillu, chentza de sedha, itl. a bardòsso; a cadhu a… = postu apitzus de…, sétzius a cuadhu de… (un'àteru animali: àinu, bòi, fintzas moto); pònnere isterzu a cadhu a fogu = in su fogu, cun cosa a caentare, a còghere, a budhire; cuadhu allirgu = chi si ponit in briu; cadhu de palu = curridore, chi curret carchi pannu; cuadhu de punta = su primu; ferru de cadhu = zenia de cartu chi si ponet a sos pes de su cadhu, ferru ladu pinnigadu a manera chi suta de su pè colet ororu de s'ungra cun un'inghíriu de istampas a pònnere sos tzoos; leare su cabadhu de santu Frantziscu = andai cun su cuadhu de santu Martini, a pei, peibei; cadhos fortes = zenia de zogu de sos pisedhos; cadhos de abba = cabadhone, aundhada manna, in mare; cadhos de fogu = cadharidas, pampadas mannas; cadhu, cuadhu armau = zenia de ponidura de sos petzos de sa cabertura; cadhu de peta, cadhebeta, cadhu de fogu = ischidoni de petza chi girat arrustendi; cadhu de su retore (nadu brullendhe)= sa mesa aundi ponint su mortu in crésia; no bídere su cadhu presu = andai a mari e no agatai àcua; artziai is cuadhus a conca = bènnere, pigare sos becos, pèrdere sa passiéntzia, acucai; pesaisí a cuadhus = pesàresi a boghes furrièndhesi a s'àteru; andaisindi a cuadhus artziaus = arrennegadu meda; pònniri cuadhu in faci a unu = passai a innantis, èssiri mellus; sere a unu a cadhu = pònniri a unu asuta, aprofitai de unu; fàgherendhe a cadhu e a pè = fai (òperas malas, mancàssias) mannas e allardiadas, de dónnia manera; pompiare a unu a malu cabadhu = male, de mala manera, cun arrennegu, a menisprésiu; èssere a cadhos pérdidos = a barca pérdia, agatàresi in malas abbas, a munnu pérditu, a tretu malu de bisonzu, de apretu, chentza prus ispera; tancare una gianna a ferru de cadhu a unu = su chi fait sa giustítzia chi bendit totu, de unu, e dhi serrat sa domu de no dhoi pòdiri prus mancus intrai; fai cuadhus (nadu de unu) = chi no ponet mente, no afilat, faghet de conca sua, (nadu de carchi màchina) chi est funtzionendhe male, faghindhe difetu, boghendi frocus, faghindhe cradigas (sa cosa a rugos, a tretos); portai cuadhus = (nadu de sa manera de fàghere) = cadredhare, fàghere dirbetos; fuire su cadhu a unu (nau de piciocus fastigendi) = chi no si ndh'est pótidu muntènnere de fàghere sa faina cun sa fémina, imprinzare innantis de isposare Frasi domare, insedhai, incosciai, sere, cúrrere, prèndhere, iscapare, aproendhare, ferrare su cadhu, abbasciai o falare de cadhu ◊ su cuadhu currit, assachitat, apràpiat, imburchinat, s'impinnat, marriscedhat, càrcinat, annirgat ◊ su cuadhu at ghetau unus cantu cràncius ◊ cussu cuadhu dh'apo curtu meda bortas ◊ podint erribbai a cuadhu de burrincu ◊ unu tempus batiant sa cosa a cadhu ◊ su cadhu cumprendhet si s'ómine chi li ponet manu subra est de cabbale ◊ abbadiaiat si teniat cuadhos bonos ◊ apo bistu is cuadhos tiràndoro su carretone ◊ mi serbit unu cuadhu de binu 2. arratz'e cadhu de fémina, cussa!…◊ custu est macu che cabadhu ◊ abberi sos ogros, cantu chi no bides su cadhu presu! 3. est una bona meri de domu, cussa, e chi si arremangat ponit cuadhu in faci a meras ◊ fut unu sanadore bonu, ma s'isciéntzia méiga che l'aiat coladu ponzéndheli su cadhu in fàcia ◊ filla mia, a cussa, dhi ponit cuadhu in faci ◊ sa filla si pesat a cuadhus e corrispondit a sa mamma: Sa meri de domu seu dèu e fàciu cumenti mi parit! 4. sos cadhos de abba istant a múghidas in notes de pore ◊ is undhas, pinnichendusí a cuadhus mannus, ci dhu imbussànt in mesu coment'e unu fustigu ◊ si àrtziat su bentu e su mari, a cuadhus a cuadhus, fait andai is navis aundi no bolint 5. no nci artzit tropu a cuadhu, ca no est totu méritu suu! ◊ fachia binta de èssere seberu, timendhe chi sos pitzinnos mi ch'esserent sétios a cabadhu corona ◊ chi sighint aici, gei incòsciant a cuadhu a su babbu puru, custus fillus! ◊ forsis sa die as esageradu prite ti che faghisti in cadhos mannos! (A.Fanzellu) 6. a nosu piciochedhus si praxiat a giogai a cuadhus fortis 7. totus si bollint a cuadhu de punta ◊ ancu li tanchent sa gianna a ferru de cadhu! 8. mi ndhe at fatu a cadhu e a pè, ma l'apo sempre perdonadu 9. li est fuidu su cadhu e si sunt dépidos cojare a sa lestra Cognomi e Proverbi prb: chie setzit a cadhu anzenu candho no cheret si ndhe falat ◊ a cuadhu friau, sedha dhi pítziat ◊ a cadhu bonu no li mancat sedha ◊ a cuadhu iscundiu funi cúrcia! ◊ a cadhu betzu… musca meda! Terminologia scientifica anall, anar, equus caballus Etimo ltn. caballus Traduzioni Francese cheval Inglese horse Spagnolo caballo Italiano cavallo Tedesco Pferd.

càbadu , nm: càbidu, càbiru, càbudu, càpudu Definizione su tretu inue cuménciat (o acabbat) unu filu, una chistione, bicu de orrobba (es. muncadoredhu, pannitzu); càbidu est fintzes pane chi si faet po dhu giare a is piciochedhos a su candhelarzu úrtima die de annu o, in àteru logu, po dhu papare sa die de Is Tres Gurreis / pira de càbudu = pira premedia, cabudàrgia Sinonimi e contrari cabu, punta Modi di dire csn: su c. de sa canna de is pulmonis = cannighinas; a c. de cena, su c. de cena = apustis chenadu; a c. de un'annu = a s'agabbada de un'annu, pustis de un'annu; fai càbudu a (unu logu, camminendi)= imbàtere, corparechela in…; lassai a unu a malu c. = a sirba sua, chentza ghia, chentza annestru, irbandhonadu; s'arbei a c. = sa chi andhat addainanti, de ghia, cabidiana; bogai de c. = bogare de cabu, tasire unu triballu, lassare a pèrdere una chistione, isbandonai cosa, agabbai de circai forrogus; donai càbidu = (in sas cummédias) finire de nàrrere su chi unu depet, a manera chi su cumpanzu cumprendhat chi tocat a isse a nàrrere sa parte sua; pigai c. de una cosa = leare oru, chircare de ischire carchi cosa de una chistione; agatai su c. de una chistione = bogare de ragas de una cosa; fuiri su càbudu = imbrutàresi, cagàresi; de corru in càbidu = de un'ala a s'àtera; su càpudu de s'arrexonamentu, de unu líbburu; lòmpere in càbadu (nadu de frutu)= lòmpere premediu Frasi su càbudu de sa funi, de su filu ◊ is làmbrigas infundiant su càbudu de su mucadori (N.Laconi)◊ is giogadoris pigant is cuatru càbudus de su mucadori tenendidhu isténdiu ◊ at biu una tialla manna chi, tenta a is cuatru càpudus, lompiat finas a terra ◊ medas ant a aproillai de dónnia càpudu de sa Terra (Ev.) 2. at a benni a innòi custu càbudu de merí ◊ unu càbudu de cena fuat andau a domu de sa picioca 3. ma poita su pipiu dhu lassais aici a malu càbudu? ◊ nc'est bessia: a disígiu a lassai sa domu a mau càbudu!…◊ candu mai ia a lassai sa butega a mau càbudu?!…◊ ocanno sa castagna paret lompenno in càbadu ◊ sa notítzia nc'iat fatu càbudu a Roma! 4. bogamidhu de càbidu! ◊ bogamidhu de càbudu, no mi trumbullist s'istògumu! ◊ ammarolla funt isderrutas custas domus: dhas ant bogadas de càbidu! 5. no nc'est che su predi po ndi bogai càbudu a dónnia cosa 6. candu unu est andau a iscola ciai dhi torrat càbudu! 7. pigau càbidu nd'eis, de cussa cosa? ◊ gei no arrannesceus a dhi ponni càbudu a custa cosa! Etimo ltn. caput Traduzioni Francese bout de l'écheveau Inglese end of skein, end Spagnolo cabo, remate Italiano bàndolo, estremità, cócca Tedesco Stranganfang, Ende, Zipfel.

cabadúra , nf: caladura Definizione su calare, ma nau fintzes in su sensu de pérdia de fortzas de no si aguantare istrantagiaos Sinonimi e contrari faladura Frasi dhoi adiat unu passàgiu chi fadiat a cabadura de unu livellu a s'àteru de sa mena 2. custa mata est fendusí a caladura Etimo srd.

cabagàsu , nm: cagaragasu, calacasu, calagasu, calancasu, coagasu Definizione bobboi chi est sa muda de s'erruca, portat alas totu coment'e pintadas, a marcos de diferentes colores e parent infarraciadas ca a dhas tocare lassant pruinedhu, andhat a bólidu ma no in manera pàsida: si movet coment'e a iscutuladas, unu pagu a cropu de una parte a s'àtera / istúgiu de c. = zenia de imbóligu cun sa cria de su seisei intro (itl. crisàlide) Sinonimi e contrari abadegasu, bellacasu, carravarina, lepilepi, maniposa, marialena, pabedha, pumiribbella, seisei Terminologia scientifica crp Etimo srd. Traduzioni Francese papillon Inglese butterfly Spagnolo mariposa Italiano farfalla Tedesco Schmetterling, Falter.

cabaglièra , nf: cabegliera, cabigliera, cabillera Definizione sa piluca, is pilos Sinonimi e contrari tudugnu Cognomi e Proverbi smb: Cabigliera Etimo spn. cabellera Traduzioni Francese chevelure Inglese hair Spagnolo cabellera Italiano capigliatura Tedesco Kopfhaar.

cabagliéri , nm: cavaglieri, cavalleri Definizione genia de títulu chi si giaiant is nóbbiles; in cobertantza, istrégiu po fàere bisóngiu Sinonimi e contrari bacinu Frasi serra serra, palas a terra, palas a sole, trigu a muntone, trigu a raseri, sos cavaglieris totu in presone! ◊ si trabàglias che cavaglieri màndhigas che àinu! Cognomi e Proverbi smb: Cavalleri Traduzioni Francese chevalier Inglese knight Spagnolo caballero Italiano cavalière Tedesco Ritter.