abbrabài , vrb: barbai Definitzione
pònnere barbas, arraighinas, tzeurras, cambos: si narat de sèmenes chi bogant sa tzéurra, naschindho
Sinònimos e contràrios
abbarbigare,
abbrossare,
arrexinai,
chimire,
inceurrare,
ingrilliri,
tidhire
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
prendre racine,
s'enraciner
Ingresu
to root
Ispagnolu
echar raíces,
arraigar
Italianu
radicare
Tedescu
Wurzel schlagen.
acherrài , vrb: achirrai Definitzione
nau de is matas candho faent su frore, seberare e mantènnere su frutu (e cumprire puru); nau de gente, mantènnere su segretu, aguantare, baliare calecuna cosa
Sinònimos e contràrios
achèrriri,
aferrai,
aggarrai,
assocai,
atichire,
muntènnere,
tènnere
/
babiai
Frases
sa mata fait su froi e apustis acherrat su frutu ◊ custa mata ocannu no nd'at acherrau, de figu ◊ s'arenara si càrrigat de froi, ma no ndi acherrat meda
2.
cussu est peus de unu ciuliru de cerri chi no acherrat mancu una carriadroxa
3.
dh'at achirrau a su capotu ◊ seu cumbatendi cun custu tubbu: est papau de s'arrúinu e no arrennèsciu a dh'achirrai
4.
issu no acherrat su fragu de su tzúrfuru: po cussu grisat povinas de ammexinai s'àxina ◊ custas matixedhas no acherrant su callenti de s'istadi ◊ si pregontàt comenti iat fatu, issu diaici písili, a acherrai totu cussa malesa sena de si furriai luegus! (F.Carlini)
Tradutziones
Frantzesu
prendre
Ingresu
to strike root
Ispagnolu
arraigar,
prender
Italianu
attecchire
Tedescu
Wurzel fassen.
arradichína , nf: arraegina,
arraighina,
arraghina,
arreighina,
arrexina,
radichina* Definitzione
de is erbas e matas, sa parte chi istat asuta de terra ue suspint abba e àteros alimentos e ue si mantenent; foedhandho de àteru, sa parte prus atesu e fundhuda de ue benit o dipendhet unu o una cosa; nau de gente, is antepassaos de su matessi pópulu e logu, s’istória chi at tentu, sa cultura, sa limba, is chistiones / genias de arraighina: a soca o ispicone, a fusinu (itl. a fittóne), a barba (is puntas prus fines, latarola)
Sinònimos e contràrios
arraígini,
raiga 1
| ctr.
chima
Frases
li at dau a mandhicare arradichinas d'erba ◊ su fogu si est inchessau a sas arraighinas ◊ cun is arrexinas prus fortis dèu mi apu a istríngiri a bosàterus ◊ is arreighinas funt fortis e profundas e alimentant sa mata
2.
mi apu a isbagliai, ma tui in custu ufíciu no nci ponis arraíginis!
Terminologia iscientìfica
rbr
Tradutziones
Frantzesu
racine
Ingresu
root
Ispagnolu
raíz
Italianu
radice
Tedescu
Wurzel.
arradichinàre , vrb: arraeginare,
arraighinare,
arraixinai,
raighinare Definitzione
betare, pònnere arraighinas
Sinònimos e contràrios
abbarbigare
Frases
paritzos víscios si li arraighinaiant in conca
2.
deo ebbia so abbarradu arraighinadu a sa terra e a sa massajia ◊ ti podes afetzionare a tantas àteras bidhas, ma sa chi ti sentis arraighinada intro de su coro est sa tua
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
prendre racine
Ingresu
to root
Ispagnolu
arraigar
Italianu
radicare
Tedescu
Wurzel schlagen.
arraígini , nf, nm: arraixini,
arraíxini 1,
arraxina,
arraxini,
arreíxini,
arréxini,
arrexini,
reixina Definitzione
sa parte de sa mata o de s'erba chi calat a fundhu in sa terra e ndhe suspit su sustentu (abba, àteros minerales); nau in cobertantza, cosa o gente de ue ndhe dipendhet àtera / arraíxini maistu = sa raighina mazore; fai o ghetai arréxini
Sinònimos e contràrios
arradichina
Frases
sa mata nci at cravau is arraixinis in terra ◊ ndi at tirau sa matixedha de fund'e arréxini
2.
est in sa língua chi agataus is arraxinas, s'identidadi nosta ◊ s’arréxini mala allupat su mundu (T.Piredda)
Terminologia iscientìfica
rbr
Ètimu
ltn.
radicina
Tradutziones
Frantzesu
racine
Ingresu
root
Ispagnolu
raíz
Italianu
radice
Tedescu
Wurzel.
arrexinài , vrb Definitzione
pònnere o betare arraighinas
Sinònimos e contràrios
abbrabai,
arradichinare,
tènnere
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
prendre racine
Ingresu
to root
Ispagnolu
arraigar
Italianu
radicare
Tedescu
Wurzel schlagen.
assocài , vrb Definitzione
nau de erbas e matedu, betare soca, pònnere arraighinas e crèschere bene (fintzes cracu); nau de gente, callai a ciorbedhu, crèschere de seru, essire giuditziosos
Sinònimos e contràrios
acherrai,
atichire,
tènnere
/
insabiai
Frases
su sèmini nascit, assocat e inflorit ◊ cuss'erba assocat meda, crescit meda a cambus ◊ custu sarmentu at assocau bèni
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
pousser
Ingresu
to take root
Ispagnolu
arraigar
Italianu
allignare
Tedescu
gedeihen.
immatài , vrb: immatzai,
irmatare,
ismatare,
smatai Definitzione
ispatzare, illimpiare su terrenu segandhoche is tupas po dhu prènnere a laore, o fintzes po pàsculu
Sinònimos e contràrios
ammatutzare,
ilbratare,
illitiare,
irbuscare,
irrascare,
ismatutzare,
ispatare,
matai
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
débroussailler
Ingresu
to root out
Ispagnolu
desmontar,
rozar
Italianu
sterpare
Tedescu
vertilgen.
irrascàre , vrb Definitzione
illimpiare su fosile; in is terrenos, segare e bogare sa malesa de tupas e matas
Sinònimos e contràrios
ammatutzare,
ilbratare,
illitiare,
immatai,
ispatare,
matai,
scrachirai
Ètimu
spn.
rascar
Tradutziones
Frantzesu
débroussailler
Ingresu
to root out
Ispagnolu
desbrozar,
arrancar
Italianu
sterpare
Tedescu
entwurzeln.
radichína , nf: arradichina,
raichina,
raicrina,
raighina Definitzione
sa parte de is erbas e matas chi istat asuta de terra ue suspint abba e àteros alimentos e si aguantat; foedhandho de àteru, sa parte prus atesu e funguda de ue benit o naschit una cosa (nau fintzes de pilu, de unga); nau de gente, is antepassaos, is generatziones passadas de su matessi pópulu e logu, s’istória chi at tentu, sa cultura, sa limba, is chistiones / genias de r.: a soca o ispicone (itl. fittóne), a barba (is puntas prus fines: latarola)
Sinònimos e contràrios
arraígini,
raiga 1
/
fundhaju
Maneras de nàrrere
csn:
betare, pònnere, istèrrere, fàghere raighinas (nadu in cobertantza, istare a tropu frimmos, chentza si ndhe andhare prus o a pelea); raighina bolàntiga = arréxini chi essit in artu, me in su truncu o is nais de una mata; èssere de mala raighina = èssiri de iscrípia mala; raighina de dente = palone, sa punta ficada in sa càncara de s'ossu de barras
Frases
segundhu sa linna, su rampu prantadu in terra bogat raighinas ◊ sas abbas de ocannu no li ant sighidu sa raighina a sas àrbures
2.
unu cunvincimentu chi at parau reixinas in su sabiori suu dhi narat ca sa vida torrat a nasci ◊ sas raighinas mias sunt restadas francas a chelu in iscassia de lentore
3.
Sardos chi ancora sezis in bidóriu e a sa Sardigna nostra azis istima frundhide a fora cussa raighina, canes, dutores e ambulatóriu!
4.
si ndhe at bogadu una dente ma si est istuturrada e bi est abbarrada sa raighina
Terminologia iscientìfica
rbr
Ètimu
ltn.
radicina
Tradutziones
Frantzesu
racine
Ingresu
root
Ispagnolu
raíz
Italianu
radice
Tedescu
Wurzel.
tènnede, tènnere , vrb: tenni,
tènniri Definitzione
èssere meres o in posse de calecuna cosa, àere (ma fintzes pentzare, èssere in parentella, sentire una dólima, àere bisóngiu); contivigiare, manigiare de calecuna manera; aferrare a manos o cun calecuna cosa, mescamente currendho aifatu, pigare cosa iscapa, chi si movet currendho, a bolu o àteru, e fintzes furare, arregòllere e pigare de mesu de àtera cosa, arresurtare in mesu de cosa chi istringhet, chi sidhit; genia de giogu chi faent is piciochedhos cricandho de si aciapare paribari: giogai a tènnere o a tenedene; nau de sa linna o àteru chi abbruxat, pigare fogu, temperare a abbruxare, iscapai pampa (vrb. aus. èssere o àere: si podet nàrrere fintzes coment'e vrb. ativu transitivu); nau de cosa prantada o innestada, de arremu de sa carena o de sèmene chi ingendrat in sa madre (nau de fémina, bènnere príngia), pigare vida in sa terra o in sa linna noa, abbarrare biu, pigare a crèschere / ind. pres. 1ˆp. sing. tèngiu, tengu, tenzo, tenzu; ind. imp. dèu tenei, nosu tenestus, nois teniaimus; cong. pres. 1ˆp. sing. tenga, tenza, 2ˆp. pl. tenzades, tenzedas; pps. tentu, ténnidu, ténniu. Coment'e sinónimu de àere a logos dhu narant in parte de custu candho su sugetu, in su cuncetu de èssere in su logu, no est bene determinau: Sa Nuge si narat aingasi poite ca unu tempus dhue teniat una mata manna de nuge, in s'ortu dhue tenet crabas = bi aiat un'àrbure de nughe, bi at crabas
Sinònimos e contràrios
àere,
tèndhere 1
/
acherrai,
aciapai,
cassai,
contifizare,
furai,
prugae
/
agganciai,
arratulare
/
aggafiare
/
allumae,
atzèndhere,
brugiare
/
assocai,
atechire
| ctr.
iscapae
/
lassai
/
mòrrere
Maneras de nàrrere
csn:
ie teniat pira = bi aiat pira; tènniri in cunsideru = pònnere in càrculu, fàghere contu mannu de unu; tènnere, tènniri de… (+ vrb. infinidu)= dèpere + vrb. infinidu; èssere tene tene a… = apunt'a aferrare, aferrendhe; giúghere a unu tene pro tene = tene tene, acurtzu meda de lu pòdere azummai aferrare (ma chentza lu sighire deunudotu); tènniri frius, basca, fàmini, sidi = sentire fritu, calura, fàmine, sidi, àere bisonzu de caentu, de friscura, de manigare, de bufare; tènniri pani e gortedhu = àere totu sas codomidades, istare a códumu; tènniri fuedhus cun d-unu = leàresi peràulas, faedhàresi male, cun peràulas graes, àere tentu murrunzu; tènnere a unu a picu = sighírelu curríndhelu; tènnere carchi cosa a pesu (es. su male fatu) = èssiri dispràxius; tènnerela cun ccn. = èssiri oféndiu, èssiri contras a ccn.; tènneresi musca a tzocu = irbulàresi de…, lassai a pèrdiri, mandai a pasci cocas; intrare in tènnere = allúiri, apampai
Frases
sonniei de ti àere pro tota sa vida e no ti tenzei ◊ tenet deghe annos in sos úndhighi ◊ si teniat sas fortzas de Sansone!…◊ póveru est chie no tenet cosa ◊ sa Sardínnia tenit richesas ◊ isse tenet bestiàmine ma no tenet pàsculos ◊ de dinai ndi tengu, ma immoi no ndi portu ◊ tenent sa cosa ma no zughent mai unu sodhu in busaca ◊ bendhe su chi tenes e dalu a sos pòberos! ◊ Mariedha si at carragliatu sas oricras e si at tentu sa conca chin sas manos
2.
totu custu frius…: ita tenit, babbai? ◊ custu mànigu no tenet nudha: proite no ti est piaghindhe? ◊ e ita tenis isconchiendi? ◊ tenit su mali de is pedras ◊ is pipius no tenint nudha contras a su sardu ◊ cussu no tenet parentes
3.
sa carrada male tenta ponet tastu a su binu ◊ est bèni tentu che cani acapiau ◊ in tempus malu sas berbeghes las tenimus a proendha
4.
cunsiderendi comenti pasciat, mali mi pariat su dha tenni morta! (E.Pintor Sirigu)◊ apo tentu su cabadhu a issocu ◊ sa cane mia tenet su lèpere, su crabolu ◊ cudhos chi navant a tènnere a mie innantis meu cumbeniant tentos! ◊ bae e tènemi su cadhu ca tuco a bidha! ◊ bi aiat zente meda in su fogu fuidu e belleggai l'ant tentu
5.
mi che ant tentu duos fiados ◊ sa pedra mi che at tentu sa manu suta ◊ no li piaghet sa cosa rassa e che tenet su pizu dae su late ◊ fit tenendhe s'ozu in su corriotu ◊ no azes àpiu su corazu de nche tènnere una tzica ◊ proite ses pulighendhe su minestrone, ite che ses tenindhe?!
6.
feus tenni su fogu cun custu pimpiridu de paperi ◊ su fogu est intradu in tènnere, est tenindhe, si ch'est tentu ◊ sa linna de umbrinu est mala a tènnere ◊ sa linna mascada de abba no bi tenet ◊ sa linna sica tenet dereta ◊ sa linna frisca istentat a tènniri ◊ ténelu, su fogu, ca sinono s'iltudat!
7.
sas iferturas ant tentu totu ◊ si est prantada frisca, sa canna tenet dereta ◊ sas arburedhas chi si prantant, prus mannas sunt e prus sunt malas a tènnere ◊ sa prantaza tenet bene, dereta, si est posta proindhe ◊ comente si est cojubada at tentu deretu
8.
chirchendhe sidhadu si pariant tene tene a èssere ricos ◊ proite la tenes cun megus si no ti apo fatu nudha?! ◊ si fit istatu pro mene, si ne aiant tentu de musca a tzocu!
Sambenados e Provèrbios
prb:
fillu de gatu topis tenit ◊ chie no curret no tenet!
Ètimu
ltn.
tenere
Tradutziones
Frantzesu
avoir,
posséder,
capturer,
attraper,
prendre,
brûler,
s'enraciner,
prendre,
pousser
Ingresu
to have,
to own,
to catcht,
to burn,
to take root
Ispagnolu
tener,
detener,
quemar,
arraigar,
prender
Italianu
avére,
possedére,
detenére,
catturare,
acchiappare,
prèndere,
àrdere,
attecchire,
allignare
Tedescu
besitzen,
innehaben,
fangen,
packen,
verbrennen,
Wurzel fassen,
einwurzeln.
téntu , pps, agt Definitzione
de tènnere (fintzes de àere)
Sinònimos e contràrios
ténnidu
/
àpidu
/
acapiau,
presu
/
abbruxau
/
contivizadu
/
arréschiu
| ctr.
iscapu
Maneras de nàrrere
csn:
t. a bula = chi portat sa boxi iscannia ca at pigau frius; t. a fune, a cadena = acapiau, aguantau a funi, a cadena; (andhare) a manu tenta = a manu pigada, s'unu cun sa manu aferrada a sa manu de s'àteru; fogu tentu = allutu, tenendi, fogu fuiu; dhu'èssere sa cosa a tenta = a meda
Frases
sa tzerimónia de premiassione si est tenta s'àtera die ◊ de màchina gai deo no ndhe apo mai tentu ◊ Fulana at tentu fiza fémina ◊ apu fatu unu pensu, ca nanca mi fui cojada e apu tentu unu pipiu ◊ l'ant intzugliatu de non àere tentu fide a sa paràula data
2.
beniat a bidha cun d-un'ebba castanza bene tenta
3.
li so curtu ifatu ma no l'apo tentu
4.
sa bidha si fit alluta: ómines e animales aiant tentu che ascras de canna
5.
su tzilleraju fit tentu a sonnu canno non bi aiat ispatzu (A.Pau)◊ sichiat a tussire, sudoratu a mortógliu chin s'àlinu tentu in gangas ◊ fit bete cane fonnesu tentu a una catena ◊ ocanno dhue fut sa castagna a tenta!◊ ti lassu tres funis po dhu portai presoneri tentu!
Sambenados e Provèrbios
prb:
mellus su tentu de su bentu
Tradutziones
Frantzesu
eu,
possédé,
capturé,
brûlé,
pris
Ingresu
had,
owned,
catched,
burnt,
taken root
Ispagnolu
tenido,
tenido,
capturado,
quemado,
arraigado
Italianu
avuto,
posseduto,
catturato,
arso,
combusto,
attecchito
Tedescu
gehabt,
innegehabt,
gefangen,
verbrannt,
eingewurzelt.