aconziminàre , vrb: conziminare Definitzione aconciare, agiustare a sa bona Sinònimos e contràrios arragnare Tradutziones Frantzesu ajuster tan bien que mal Ingresu to repair as best one can Ispagnolu arreglar a la diabla Italianu aggiustare alla bèlla mèglio Tedescu so gut es geht instandsetzen.

addoluméu! , iscl Definitzione s'iscuru a mie!, cun dannu mannu meu!, mischinu de mimi! Sinònimos e contràrios addolumannu!, mischinu! Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu hélas, que je suis malheureux! Ingresu dear me! Ispagnolu ¡ay de mí! Italianu ahimè! Tedescu weh mir!

agónzu , nm: agunzu, aunzu Definitzione su chi (e prus de sustàntzia) si papat impare cun su pane, po dh'acumpangiare; sa cosa chi si ponet po cundhire is papares; in cobertantza, cosa chi si giaet a ccn. po ndhe tènnere calecunu praxere a dibbandha Sinònimos e contràrios armíngiu, cumpànigu, incaúngiu / connimentu Frases màndhigat a sa sola e a s'acua chivalzu chentza aunzu ◊ a chena bi aiant pulenta chene agonzu Terminologia iscientìfica mng Tradutziones Frantzesu ce que l'on mange avec du pain Ingresu smething to eat with bread Ispagnolu companage, condumio Italianu companàtico Tedescu Zukost zum Brot.

ancoraschí , cng Sinònimos e contràrios ancus, belle, macai Tradutziones Frantzesu quoique, bien que Ingresu though Ispagnolu aunque Italianu sebbène, benchè Tedescu obwohl.

ataleschí , cng Definitzione a tales chi… = a manera chi…, a puntu chi… Frases avisant sos fideles ataleschí acudant a crésia ◊ a tales chi viva friscu e sanu ◊ onora a su babbu e a sa mama a tales chi bivas tempus meda ◊ si un'istante iscultaias, a tales chi piús no ti ndhe bantes, ti proao in rejones apagantes Tradutziones Frantzesu de sorte que, afin que Ingresu so that Ispagnolu para que Italianu talchè, affinchè Tedescu so daß, damit.

bàstas , cng: bastis, bastu 3, bastus 1 Definitzione foedhu po pònnere o chi ponet una cunditzione: s'imperat cun de e cun chi; candho est cun sa cng. chi e cun su verbu èssere e puntu isclamativu (bastu chi siat!) bolet nàrrere puru chi unu no est tanti seguru o no dhue credet meda a su chi narat o intendhet e abbarrat unu pagu ispantau e fintzes dispràxiu = como siat puru?!… si fit abberu?!… Sinònimos e contràrios aliali! Frases beni a ti cuai bastis chi ti cuist bèni ◊ bolliat unu piciocu mancai poberitedhu, bastas chi essit iscípiu bolai ◊ bastu chi sias cun àtere, bae, ma no a solu! ◊ apo a partire cras, bastu chi sas cosas no mi andhent a s'imbesse ◊ bastu chi mi nias sa veridade ti perdono! 2. nachi za est istudiendhe, bastu chi siat! ◊ iscrient chi za sunt sanos, bastus chi siat! 3. - Sas pudhas mias faghent sos oos e si los mànigant! - Bastu chi siat?! ◊ - A Boredhu che li ant furadu sos porcos! - Bastu chi siat?! 4. bastus de mi che l'iscutinare li apo nadu chi ei Tradutziones Frantzesu pourvu que, à condition que Ingresu provided (that) Ispagnolu con tal de que Italianu purchè Tedescu nur… wenn.

bellechí , cng Definitzione belle e chi… cun totu chi… (cun s'indic.) Sinònimos e contràrios belle Frases de cussa chistione no ndhe bogheint atzola mancu sos avocados, bellechí fint in duos! ◊ bellechí ses mannu, tue no mi binches! Ètimu itl. bell'e che Tradutziones Frantzesu bien que, quelque, encore que Ingresu though (even) Ispagnolu aunque Italianu benchè, sebbène, quantùnque Tedescu obwohl.

ca , cng Definitzione foedhu chi s'impreat po ispiegare su poite de una cosa pentzau siat coment'e una càusa, motivu, o fintzes coment'e un'iscopu; in propositziones chi dipendhent de verbos che a nàrrere, pentzai, crèdere, timire, o àteros, cun su matessi valore dichiarativu de chi 1 Sinònimos e contràrios caite, poita / chi 1 Maneras de nàrrere csn: ca deo!… (arrispundendi a unu) = "e deo su matessi!", ma nau in parti de su chi at fuedhau a primu e pro nàrriri "e tui a su própiu!"): – tue ses bentranu! – ca deo!… (= tui a su própiu!), – tue ses mandrone! – ca deo!… (= tui a su própiu), – ca tue ses diferente!… (= no ses diferenti própiu nudha): pro torrare s'acusa a chie la faghet si podet nàrrere de css. pessone, e solu comintzendhe sa frase "ca deo!…, ca tue!…, ca isse!…"; ca naras… = atacu, comintzu de unu chistionu tasidu e torradu a leare Frases curro ca tenzo presse ◊ bufo ca tenzo sidi ◊ istat male ca est malàidu ◊ su logu est inciustu ca fut pruendi ◊ callentadí ca est frius! ◊ no bi andhes a messare, ca su sole ti leat sa bellesa! ◊ bae ca za andhat bene goi! 2. fato goi ca mi ndhe bido menzus ◊ ponimus su ledàmine ca sa terra bundhat de prus ◊ beni a innòi ca bis! 3. e nanca funt torrendi?! ◊ no intendis ca funt pichiendi? ◊ nara ca bi fia deo, sinono a sa sola no bi l'aias fata! ◊ apo nadu ca ei! ◊ apu nau ca no! ◊ naras ca at a bènnere? ◊ gei nau ca proit!…◊ lampu ca bi ndh'at de zente maca est abberu! ◊ ca narat, gomai, is cosas funt andadas de aici! 4. alla custus óminis, no fait a chistionai ca luegu ti narant ca ses pidància: balla ca issus!… 5. – Ma ses bentranu, mih!… – Uhm, balla, ca deo!… Ètimu ltn. quia Tradutziones Frantzesu parce que, car Ingresu why Ispagnolu porque, que Italianu perché Tedescu denn, weil.

chi , prn: ci 1 Definitzione prn. relativu in parte de calesiògiat númene mascu o fémina, singulare o plurale, sugetu o cumplementu (su sardu no narat "su/sa cale, is calis, sos/sas cales", si no cun valore de càusa: su cales); coment'e prn. relativu s'impreat meda cun funtzione de avb. de logu in su sensu de inue, aundi, de tempus in su sensu de candho e de àteros cumplementos (fintzes acumpangiau cun pron. pers. po su sensu precisu de su cmpl.); in campidanesu e mesania s'impreat meda cun valore de cng. si po pònnere una cunditzione (e fintzes in prop. de ispédhiu); faet un'avb. in d-unas cantu maneras de nàrrere po inditare un'atzione chi sighit: èssere o istare + bvrb. sing. 2ˆ p. impr + chi ti… + bvrb (1ˆ p. sing. ind. pres.) = èssere o istare a su + bvrb 2ˆ p. impr. + matessi bvrb 2ˆ p. impr.; su/sa + nm. chi est su/sa + matessi nm… = fintzas su/sa… (s'impreat fintzes cun avb: oe chi est oe… = fintzes oe, ancora como) Sinònimos e contràrios ue, candho / si Frases dàemi sa cosa chi zughes in manu ◊ càstia a su trabballu chi ses fendi! ◊ custu est su contu chi praxit a tui ◊ bi ndhe at chi trampistant negusciendhe runza ◊ nàrami totu sas cosas chi cheres ◊ a carrela acudiat pisedhos chi teniant àteras cosas de contare ◊ sa Sardínnia tenit risorsas chi point èssi postas a fundamentu de indústrias noas ◊ apo arriciu is novas ci mi as mannau ◊ custa no est màchina chi potas cúrrere meda!◊ su ci apo fatu est istàpia una cosa ci est pràcia a totus (C.Argiolas) 2. sa domo chi isto l'apo comporada ◊ bi aiat unu palatu chi bi fint sas fadas ◊ sa die chi ant fatu a tie no ant fatu àtera cosa si no gravèglios e rosas ◊ fut s'annu chi at niau meda ◊ a candho como chi no at mes'annu apedhat, ite at a èssere a mannu, custu catedhu! ◊ sa dí chi furia gioghendu a mammacua apu agatau custu ◊ in s'annu chi non isciu ci funta duus fradis, unu arricu e s'àteru pòbiru ◊ sa poesia est unu frutu chi li cunfaghet su tempus asciutu (Màsala)◊ aiant postu a béndhere una siendha chi su mere fuit mortu ◊ at tzerriau unu cassadori chi dhi teniat cunfiantza meda (E.Musio) 3. un'amigu bonu no dhu agatas mancu a perda furriada, chi dhu circas in s'ora de s'abbisúngiu ◊ su meri miu, ci tèngiu fàmini, mi donat pastura ◊ chi boles chi mi chelle, chelladi innanti tue! ◊ como, ci morzo, mi morzo cuntentu ◊ oe nemos andhat a carrixae: bieus ci su mere si decidit a nosi pagae comente si depet! ◊ filla mia, chi si lassasta intrai finas a candu passat s'àcua! 4. fúrria chi ti fúrrio, e ite no ant imbentadu?! ◊ fint tira chi ti tiro fintzas chi che l'ant segadu ◊ est totaganta die pista chi ti pisto, cun cudhu martedhu! ◊ fit chirca chi ti chirco, fintzas chi l'at àpidu ◊ primu fiast sempri "papa chi est papa" e immoi no mi ndi bolis donai?! 5. teniat unu difetu chi no papàt atra cosa si no pasta reali 6. sa fera chi est sa fera candho ofendhet lu fachet pro si difèndhere (G.Piga) Ètimu ltn. qui Tradutziones Frantzesu que, qui Ingresu what, which Ispagnolu que Italianu che, il quale, la quale, i quali, le quali Tedescu der, die, das, welcher, welche, welches.

chi 1 , cng: ci 2 Definitzione elementu chi s'impreat po unire una propositzione chi dipendhet de un'àtera dichiarativa (verbos che a nàrrere, pentzare, supònnere, e àteros); po fàere un'augúriu, betare unu frastimu o giare unu cumandhu: chi + congiuntivu = ancu!; cng. cun valore causale o finale / comente a nàrrere chi… = itl. cioè; in paragones: prus… (agt.) chi no… (agt.), chi mancu…(+ nm), in prop. de cumparàntzia = itl. piuttosto che; chi naras, chi nades…, chi fia nendhe, chi fis nendhe… = atacu, comintzu de unu chistionu tasidu e torradu a leare Sinònimos e contràrios ca Frases su preide at pertzetau chi totu sa bidha andhet a sa festa ◊ so nendhe chi apo fatu ◊ apo intesu chi est gai ◊ creo chi nono ◊ naro chi emmo ◊ seu sigura chi dh'iat fatu ◊ chi nades, comare mia, pro bos contare totu, za est abberu chi cussos fint cojendhe! ◊ nos lamentamus chi su tribàgliu est pesosu ◊ mi at rispostu candho chi bi mancaiat forra, candho chi bi mancaiat pannu ◊ boleis ci dhu andi dèu? 2. chi mi bidant tzegu, gai est! ◊ bénnidu chi sias! ◊ iscupetadu chi siat, isse ebbia! ◊ male chi no paret in logu chi li atachet! 3. si benis a passai, faimí su sulitu chi mi apu a afaciai ◊ tzerriandedhu chi dh'ollu dèu! ◊ beni chi nonna ti contat unu contu! ◊ cumpàtimi, chi so unu molente! ◊ no cherent a ti amare, chi su mundhu est belosu! ◊ funt circhendi a papai, chi su trabballu ponit fàmini! ◊ a Deus no movedas cuntierra, de Isse no siedas inimigos, chi cumandhat in chelu mare e terra (P.Casu) 4. a sa moliada de sa frundha intendhimis muidare sa pedra chi de gasi mancu archibbusada (F.Dedola)◊ est arrennegau chi mancu dimónius!◊ chi naras, tandho ndh'est bénnida sa gherra e… 5. pro sas bidhas fut semper menzus gai chi no nudha (P.Pillonca)◊ si est a cojare mezus oe chi no cras! (Z.A.Cappai)◊ ia a bolli afrontai prus milla austríacus chi no andai acantu de cussu ◊ issa fit addasiada prus chi no atrivida ◊ balit prus su chi si donant cussus custas dis chi no su chi fais tui in d-una poriga de mesis ◊ a vortas si trement prus sos ocros chi no sa manu Tradutziones Frantzesu que Ingresu that Ispagnolu que Italianu che (cng) Tedescu daß.

chiesisíat , prn Definitzione chie (si) siat, css. persona, chie si bògiat chi siat, unu/una bastat chi siat Sinònimos e contràrios chincoi, chinechisiat, chinecoe, chinisiollat, siachisiat / chie, chine Frases chiesisiat podet fàghere una cosa goi ◊ chiesisiat chi cherfat intrare, catzachelu! Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu qui que ce soit, n'importe qui Ingresu anyone Ispagnolu quienquiera, cualquiera (que) Italianu chicchessìa, chiùnque Tedescu wer auch immer.

chissàghi , avb, iscl Definitzione chissae + chi, chie ischit si…: dhu narant candho no si tenet sa cosa tanti segura, ma si podet nàrrere fintzes in su sensu de inditare una seguresa, arrespondhendho a chie at dubbitau de ccn. cosa Sinònimos e contràrios acabore, chissae Frases chissaghi no proat, puru, annuadu comente est! ◊ chissaghi puru cudhu apat nadu própiu gai: ma intantu nois no l'amus intesu 2. chissaghi siat, puru, como, chi lessas a babbu tou a fàghere irfortzu gai, malàidu coment'est: arguai a tie! Tradutziones Frantzesu peut être que Ingresu maybe Ispagnolu puede ser que, puede que Italianu può èssere che… può darsi… Tedescu es kann sein, daß.

cunfigiméntu , nm Definitzione su cundhimentu chi si faet fríere in s'ógiu po unu papare (chibudha, pedrusèmene, àgiu e àteru) Sinònimos e contràrios fridura, sufrissu Frases apu fatu su cunfigimentu po su sucuvà Tradutziones Frantzesu hachis à base d'oignons que l'on fait rissoler avec des aromates Ingresu sauté Ispagnolu sofrito Italianu soffritto Tedescu angebratenes Gemüse.

dàchi , cng: addaghi, daghi, deghi Definitzione (iscritu fintzas da chi, de chi) candho, si, andhe chi: tenet su valore de inditare su matessi tempus de duas cosas acapiadas apare o chi una sighit de un'àtera o benit apustis Sinònimos e contràrios candho, dàgada, deganno, sicomente Frases daghi si tatant de abbas niadas s'incantant che isposos e isposas ◊ daghi ghirat babbu tou as a bídere sa surra chi ti daet ◊ daghi essit su sole faghet caentu ◊ ti pentzas de nci torrai deghi ti ant a interrai? ◊ deghi si est acatau ca furint ànimas mortas, su pastore at atacau a cantare ◊ daghi mi paso za benzo a ti chircare, ca como so istracu! 2. daghi cheres chi mi sea, un'iscuta mi apo a sere ◊ daghi fis ispetendhe a fàghere gai, mi lu depias nàrrere! ◊ no si podet bídere, ma daghi fostè la cheret andhet a subra! ◊ deghi mi pàsiu gei eus a torrai a incumentzai Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu depuis que Ingresu when, as Ispagnolu desde que Italianu dacchè, allorchè, poichè Tedescu als, da.

debotàntis , avb Definitzione de petantis, in su matessi tempus Sinònimos e contràrios impeltantu, intere, intertantu, paristantu, pestantu, sughestantu Frases dèu, debotantis, allomíngiu su fogu ◊ debotantis chi coint is ous s'allueus mesu zigarru Tradutziones Frantzesu tandis que Ingresu while Ispagnolu mientras Italianu méntre Tedescu während.

eàndhe! , iscl Definitzione e + andhe = ite mannu, ite bellu, ite bonu!, ma càstia!…; a bortas fintzes in su sensu de allodhu!, mindhe! Sinònimos e contràrios andhe! / acondhe Frases eandhe amore chi at tentu, a si ndhe fuire dae preíderu pro una fémina! ◊ eandhe dultzura, cussa! ◊ eandhe dannu chi nos ant fatu! ◊ eandhe làstima de zòvanu andhadu male! ◊ eandhe cosa chi as fatu a mi azuare! 2. eandhe unu de cussos chi irrobbesint a babbu! Tradutziones Frantzesu comme, que Ingresu what, how Ispagnolu que Italianu che (agg.) Tedescu was für ein..., was für eine!.

ghíte , prn, agt Definitzione prn. de cosa e agt. indefiniu in is pregontas Sinònimos e contràrios ita* Frases ghite ses faghendhe in custu pizu totu ispinas? ◊ bisonzu de truncare su caminare chin ghite sisiat! ◊ s'est frimmau un'ecantu pro si disinnare comente e ghite nàrrere ◊ ghite faches a cust'ala? ◊ ghit'est su malumore? 2. ghite novas? ◊ e ghite contos li apo a dare a Deu de sa vida chi apo fatu?! Tradutziones Frantzesu quoi? qu'est-ce que ...? Ingresu what? Ispagnolu que, ¿qué? Italianu che?, che còsa? Tedescu was?.

impeltàntu , avb: impertantu, impestantu, ispestantu, impetantis Definitzione in su matessi tempus chi… Sinònimos e contràrios imperistantu, intere, intertantu, istepetantis, paristantu, pestantu, sughestantu, tramente, trassintru, trastempus Frases in s'ispestantu nois semus cabulados a bidha ◊ in s'ispestantu sos pisedhos fint gioghendhe Tradutziones Frantzesu pendant que Ingresu meanwhile (in the) Ispagnolu mientras Italianu méntre, nel frattèmpo Tedescu während, inzwischen.

incaúngiu , nm: ingaugnu, ingaúngiu, ingaunzu Definitzione cosa, mescamente prus de sustàntzia (casu, petza, e àteru), chi si papat impare cun su pane e dhi giaet prus sabore Sinònimos e contràrios agonzu*, armíngiu cumpànigu, gaúngiu Frases si donant su pani sentza de ingaúngiu ◊ in tempus antigu ni pani e ni ingaúngiu ◊ zughiat càriga a ingaunzu ◊ ndhe at furadu unu tzichi però papadu si dh'at a murrúngiu ca no at agatadu s'incaúngiu! ◊ dhi apu bitiu su murzu: pani, ingaúngiu e binu ◊ mi soe iscarésciu ca buxia arrecàpidu e ingaúngiu in sa tasca e non apo mancu papau Terminologia iscientìfica mng Tradutziones Frantzesu ce que l'on mange avec du pain Ingresu companage Ispagnolu companage, condumio Italianu companàtico Tedescu Zukost zum Brot.

intère , nm, prep: interi, ínteri, interis, íntiri, intiris, iteris Definitzione s'ora, su tempus tra duos momentos, tra duos oràrios diferentes: tra, in mesu de… / inter'e mesu de… = in mesu de…, intremesu Sinònimos e contràrios assunteris, impeltantu, interinti, intertantu, paristantu, pestantu, sughestantu, tramente, trassintru, trastempus / inter, tra Frases lu devias nàrrere in s'intere ◊ in s'interis seus andaus a biri calincun'àtera cosa, po no abarrai abetendi ◊ in s'interis, su fàmini dhi pigàt a iscrafíngiu, poita fiant giai passadas binti cuatru oras sentza tastai nudha ◊ in s'interi chi fit andhendhe a crésia 2. interis is tessíngius e is arricamus tessiat is sonnus puru 3. apo apubadu un'iscritura antiga e àteros signales inter'e mesu de molas e cubas Ètimu ltn. interim Tradutziones Frantzesu en attendant, pendant que Ingresu while, interim Ispagnolu mientras tanto Italianu frattèmpo, méntre, interim Tedescu inzwischen, Interim.

«« Torra a chircare