afílu , avb Definitzione a filu: comente si tocat, comente andhat bene, a dovere, de sa manera giusta / essire afilu = bene, zustu, dritu Sinònimos e contràrios adderetu, bene Frases no ndhe faghet una afilu ◊ custa lepa seghendhe no bi andhat afilu Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu bien, comme il faut Ingresu well Ispagnolu bien, debidamente Italianu per bène Tedescu gut.

aíci , avb: ainci, aitzi Definitzione deosi, de custa o in custa manera, ma fintzes in cussa manera, deasi, comente naro geo, comente naras tue / aici etotu = su matessi, su própriu Sinònimos e contràrios aggae, asi, asiche, deasie, diasinchi, goe Frases Babbu nostu, siat fata sa volontadi tua comenti in su celu ainci in sa terra! ◊ aitzi si narat in sadru! 2. dhu cunsideramus aici etotu, mancai siat peus de nosu Ètimu ctl. així Tradutziones Frantzesu ainsi, comme cela Ingresu so Ispagnolu así Italianu così Tedescu auf diese Weise.

allimbràre , vrb Definitzione papare cun asuria Sinònimos e contràrios lambrire, irrujonare, istruntzonare Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu manger comme un goinfre Ingresu to eat greedily Ispagnolu comer con avidez, a dos carrillos Italianu mangiare con ingordìgia Tedescu gierig essen.

aprantamonàre , vrb rfl Definitzione su si pònnere a prantamone, istare che prantamone, su si parare prantaos ananti de ccn. giaendhodhi ifadu Frases como ti ses aprantamonadu cue!… Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu rester planter comme un piquet Ingresu to stand stiffy Ispagnolu quedarse encandilado Italianu stare impalato Tedescu kerzengerade stehenbleiben.

azisàdu , agt Definitzione chi est fatu comente si depet, giustu, bene Tradutziones Frantzesu comme il faut Ingresu well-bred Ispagnolu correcto Italianu ammòdo Tedescu anständig.

che 1 , prep: chei 1, chi Definitzione prep. chi s'impreat ponendho paragones, coment'e medindho una cosa cun s'àtera; si su cunfrontu est inditau cun d-unu verbu, sa prep. dh'acumpàngiat unu chi, foras chi siat unu pps.; si custa prep. portat fatante un'art. det. o un'agt. o prn. dimustrativu si fúrriat in chei (es. bonu chei su pane, niedhu chei su pighe, mannu chei custu, artu chei cussu, chei cudhu); in sa forma che, si portat a denanti foedhu chi cumènciat cun cunsonante, custa a su contràriu de sa régula no càmbiat sonu e antzis si afortit (es. biancu che nie = nr. chenníe, feu che cane = checàne, faghet che tue = chetúe, rànchidu che fele = chefèle, pregare che santu = chessàntu, fragat che cibudha = checibúdha): est s'efetu de sa cng. ET de quo + et chi dh'at ingenerada; ma, a su contràriu de su che avb., càmbiat sonu sa /c/ sua de cuménciu candho si agatat apustis de vocale (es. feu che cane = nr. feughecàne, pregare che santu = pregareghessàntu). a/c.: su che prep. no arresurtat mai de dh'apostrofare; in camp. po fàere paragones s'impreat prus pagu – e si che podet furriare a chi –: si narat de prus comenti a, coment'e Sinònimos e contràrios cantu, comente Frases est prus mortu chi no biu ◊ mezus in su letu chi non in presone ◊ isse est che a tie ◊ che deo si deviat sonniare chie no ischit it'est timire! ◊ e chie che a tie a note faghet bídere che a die? ◊ est sachedhosa chi ègua de preri ◊ no bi at àtera prendha chi incantat che a issa ◊ che inoghe in cudhane lassat fama bella ◊ fúrriat che dae balla ◊ isse est chei sos àteros ◊ is autoridadis fascistas fiant isceti su còmudu insoru tratendu is àturus chi àliga (B.Lobina)◊ nosu no seus chi a tui ◊ a candho intendho un’iscracàgliu che de una fémina 2. bi restei male che chi mi aeres betadu abba calda ◊ faghide che chi siedas babbu meu! ◊ so inoghe che chi mai mi ndhe essere andhadu ◊ fia tílciula tílciula de suore che chi ch'essera ruta in unu poju ◊ custa cosa est che chi no la gitas! 3. lu so bidindhe che segadu, che rutu, che fatu, lu tenzo che mortu, che pérdidu Ètimu ltn. quo et Tradutziones Frantzesu comme Ingresu how (much), as Ispagnolu como Italianu cóme, quanto Tedescu wie, wie viel.

comènte , avb, cng, prep: acomenti, comenti, cometi, cumenti, cummente Definitzione foedhu chi inditat sèmpere manera, po preguntare (fintzes si no sèmpere cun intonu de dimandha), o paragone inter duas cosas cunsideradas cantepare e fintzes po nàrrere calecuna calidade inditada cun númene; podet inditare fintzes tempus in su sensu de apenas chi, candho, a manu a manu chi, fintzes de logu (in su sensu de luego apustis, passandho), un'idea de càusa (sigomente): che a dónnia àtera genia de foedhu, si podet manigiare a númene puru / a/c. in is cumplementos de paragone arrechedet sèmpere aifatu sa prep. a, o sa cng. e (meda, deosi, e andhat bene cun apòstrofo): comente a, coment'e, coment'e chi, comenti e (e po efetu de custos elementos – a de ltn. AD, e de lnt. ET – sa cunsonante de cuménciu de su foedhu chi benit apustis de comente no càmbiat sonu: coment'e candho = nr. comentecàndho, coment'e cherindhe = comentecheríndhe, coment'e chi = comentechí, coment'e deo = comenteddèo, coment'e festa = comentefèsta, coment'e primu = comenteprímu, coment'e retzidu = comenterretzídu, coment'e sorri = comentessòrri, coment'e tue = comentetúe, cosa chi no faet si est avb. o cng., candho imbetzes podet cambiare sa cunsonante de cuménciu de su foedhu ifatu: faedhas comente cheres = nr. comenteghères, bidimus comente triballas = comentedribàllas, comenti fais?, comente faghes? = comentivàis?, comentevàghes?, comente paret = comentebàret); comente… gai = po inditare assimbígios o una cosa chi sighit a un'àtera / bídere una cosa che…, coment'e… (+ pps) = in perígulos mannos de…, coment'e cosa fata deabberu; coment'e (+ númene)= un'ispétzia de… (númene) Sinònimos e contràrios candho / che 1 Frases coment'istais? ◊ comente fato a sa sola? ◊ comenti fais a iscriri si no ses bellu mancu a ligi? ◊ si no mi dhu naras, comenti fatzu a dhu isciri? ◊ - comente?… torramilu a narrare ca no apo intesu bene! ◊ e comente, goi boche cherides andhare, chentza mancu bos leare su gafè?! ◊ ih, e comente: deo fato sos sacrifítzios e bois mi che ispendhides totu?! ◊ e immoi cometi feus? 2. no isco comente fàghere ◊ comente triballas tue andhat bene ◊ sa cosa si depit fai comenti bollit fata ◊ faghe comente ischis! ◊ su sardu est sa língua nosta e dhu depeus achidiri cometi feus cun sa cosa prus bella ◊ issos ti ant a fàghere comente tue as fatu a issos ◊ comente mi azis nadu apo fatu! ◊ apompiaint a mie comente si zeo los potia libberare dae sas penas issoro ◊ currint comenti e chi siant giòvunus 3. est diventadu torra fritu coment'e primu ◊ no fut coment'e tue babbu tou ◊ comenti e ita est custa cosa? ◊ comente a tie no bi at neune ◊ arrexonas coment'e is óminis ma no pentzas coment'e Deus ◊ no bufo: gràtzia su matessi, coment'e retzidu! ◊ cussu no fiat bonu a pintai, cument'e tui! ◊ dhue cheret corazu a tocare una píbera comente a tie! ◊◊ totus cuntziderànt a Giuanni Batista coment'e unu profeta ◊ su libbredhu de is assegnus est cumenti a dinai (F.Carlini)◊ coment'e muradore est bonu, ma coment'e ómine no balet ◊ custa cosa si leat coment'e meighina 4. coment'e dogni riu a su mare, gasi s’ómine candho est mortu torrat a Deus ◊ gasie de ti lograre ape sa solte comente ti amo cun impignu folte! 5. comenti est bénniu su tempus de marrai, a marrai funt andaus ◊ comente fit gai, ruet e si segat su bratzu ◊ comente fia caminendhe apo abbojadu a unu ◊ su sodhu comente intrat che essit ◊ comenti femu ligendu est bénniu s'amigu ◊ comente s'est postu a mòere carchi cosa che li est rutu totu a terra ◊ comenti intrais a sa bidha eis agatai unu burrichedhu acapiau ◊ is terras insoru furiant cumenti ci passaus de crésia ◊ comenti dh'apu iscípiu mi at fatu ispilursiri totu sa carena! 6. so tirchiendhe de suore, comente fia tzapendhe ◊ cussu dolore est comente as fatu irfortzu 7. no sciu su comenti Sambenados e Provèrbios prb: comente mesuras ti ant a mesurare Ètimu ltn. quomo(do) + mente Tradutziones Frantzesu comme, comment Ingresu how Ispagnolu como Italianu cóme Tedescu wie.

dugonàre , vrb Definitzione bufare meda Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu boire comme une éponge Ingresu to booze Ispagnolu empinar el codo Italianu bére spésso e mólto Tedescu saufen.

eàndhe! , iscl Definitzione e + andhe = ite mannu, ite bellu, ite bonu!, ma càstia!…; a bortas fintzes in su sensu de allodhu!, mindhe! Sinònimos e contràrios andhe! / acondhe Frases eandhe amore chi at tentu, a si ndhe fuire dae preíderu pro una fémina! ◊ eandhe dultzura, cussa! ◊ eandhe dannu chi nos ant fatu! ◊ eandhe làstima de zòvanu andhadu male! ◊ eandhe cosa chi as fatu a mi azuare! 2. eandhe unu de cussos chi irrobbesint a babbu! Tradutziones Frantzesu comme, que Ingresu what, how Ispagnolu que Italianu che (agg.) Tedescu was für ein..., was für eine!.

éja! , avb Definitzione (a/c.: sa tónica /e/, cun totu chi inoghe giughet fatante sa vocale aperta /a/, si pronúnciat serrada coment'e naendho ei etotu) Sinònimos e contràrios ei, emmo, sissa | ctr. nono Frases eja, bi andho mancari no cherfas, puru! ◊ eja, sighi a bufai e bieus s'arrestu!… 2. - Custu bellu triballu no l’as fatu tue? - Eja, deo! ◊ apo nadu chi eja: aite mi torras a dimandhare? ◊ eja, innòi acanta est, própriu asuta de ogus cosa tua! Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu oui, Monsieur, c'est comme ça Ingresu yes, sir Ispagnolu si señor Italianu sissignore! Tedescu jawohl.

irrujonàre , vrb Definitzione papare a orrugos mannos comente faet unu allurpiu, un'ingurtone Sinònimos e contràrios allimbrare, lambrire Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu manger comme un goinfre Ingresu to eat greedily Ispagnolu engullir Italianu mangiare con ingordìgia Tedescu verschlingen.

isantalàdu, isantalàu, isantelàu , agt Definitzione nau de ccn., chi abarrat prantau acoment'e atontau, chentza cumprèndhere, abbabbalucau, coment'e pentzandho in àteru, coment'e chi no dhue siat Sinònimos e contràrios ammammalucadu, atambainadu, atolondrau, sculubiau Frases ite ses fachendhe gai isantalau o timendhe ses? ◊ padentes e tupas mi parent pupas isantaladas chene alenu ◊ chene chinnire ocru, fit isantalau pompiandhe sa fotografia de sa muzere in sa tumba ◊ fit abbarrau isantalau, abbenenau che gatu agreste ◊ isse pariat isantaladu, nachi fit atuendhe ma non ischiat mancu inue ciughiat sos pes! Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu raide et droit comme un piquet, étourdi, absent Ingresu stiff, dazed, away from Ispagnolu encandilado Italianu impalato, stordito, assènte Tedescu kerzengerade, betäubt, zerstreut.

istupósu , agt: stuposu Definitzione chi paret istupa Sinònimos e contràrios stupaciosu Tradutziones Frantzesu comme de l'étoupe Ingresu towy, stringy Ispagnolu como rastrojos Italianu stoppóso Tedescu wergartig.

lambríre , vrb Definitzione papare a s'airada Sinònimos e contràrios allimbrare, irrujonare, limbrire Ètimu ltn. lambere Tradutziones Frantzesu manger comme un goinfre Ingresu to eat greedily Ispagnolu engullir Italianu mangiare con ingordìgia Tedescu verschlingen.

launèdhas , nf pl: leonedhas, leunedhas, lionedhas, liunedhas Definitzione genia de aina antiga meda a tres cannas po sonare a suladura; in cobertantza, genia de idea mala, cosa chi si timet, mémula / partes de is l.: tumbu, mancosa, mancosedha, cabitzinu (croba, loba: tumbu + mancosa); cuntzertu (su c.) = unu giogu, totu is tres cannas; launedha de forrani = pipiriolu de fenu Sinònimos e contràrios bísonas, bisones, bísosas, cannas, trubedhas / grima Frases sos pitzinnos andhabant a fàchere leonedhas a una tanca de trídicu ◊ su danesu Bentzon at fatu istúdiu abberu mannu subra de sas launedhas! ◊ tiu Frori fut su mellus sonadori de launedhas 2. zeo fia contrària po cudha leonedha chi mi aiat intrau in conca sa biada Terminologia iscientìfica sjl Ètimu ltn. ligulella Tradutziones Frantzesu instrument de musique à vent sard, à trois tuyau en roseau et la bouche comme réservoir d’air Ingresu launedhas (typical reed-pipe of Sardinia) Ispagnolu instrumento músico de trés tubos típico de Cerdeña Italianu spècie di zampógna tìpica sarda Tedescu sardische Hirtenflöte.

mamúdu , agt, nm: mamutu, mumutu Definitzione nau de s'iscuru meda, candho no si biet nudha; iscuru meda, iscurigore Sinònimos e contràrios mamucu, mútiu Frases in s'iscuru mumutu un'ómine s'at pérdiu custa note…◊ custu nche intrat in s'iscuru mamutu de s'irménticu 2. semmus a mumutu a no si biet mancu a irrocare! Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu nuit noire, noir comme dans un four, noir comme dans la gueule d'un loup Ingresu pitch dark Ispagnolu obscuro como boca de lobo Italianu bùio pésto Tedescu stockdunkel.

píchidu , agt: pícidu, pídicu, pídigu, píghidu, pígidu, píjidu, píxidu Definitzione niedhu che pighe, niedhu meda, bene, parívile, e fintzes lúghidu (e po cussu a bortas nau cun significau de bonu, imbénnidu, cotu, nau de colore càrrigu)/ niedhu píghidu (nau de unu po su tzacu) = arrennegau meda Sinònimos e contràrios pighidosu, píghinu, pigorinu Frases tota píghida est s'aera ◊ sa cusséntzia nostra càmbiat a s'imbesse: prus est píchida e prus sos pilos sunt biancos ◊ nues píghidas ant iscorvuladu bírridos de abba ◊ sont cambiandhe intinu cudhos píghidos pilos issipios 2. comente at próidu, sas àrbures zughent sa foza bella píghida Ètimu ltn. *picidus Tradutziones Frantzesu noir comme de la poix Ingresu piceus Ispagnolu píceo Italianu pìceo Tedescu pechig.

síssa! , avb: sisse!, sissi! Definitzione foedhu po nàrrere chi ei ma cun prus fortza e mescamente a gente manna o de importu: abbetiandho, arrespondhendho a tzacu, síssidi! / una passada de Sisse!, nosse! = genia de fàere a sa lestra, a aggurgadura, chentza incuru Sinònimos e contràrios eja, emmo | ctr. nosse Frases - Est aberus ca tuis ses su fillu de Deus? - Sissi, tui dh'as nau! ◊ sissi, su meri! ◊ sissi, aici est, si ti praxit! ◊ sissi, mamma: cumandit! 2. - No est aici! - Síssidi, aici est! Ètimu spn. Tradutziones Frantzesu oui, Monsieur, eh bien oui, c'est comme ça Ingresu yes, sir Ispagnolu ¡sí señor! Italianu sissignóre! Tedescu Jawohl!

stantajonàu , agt Definitzione chi est firmu prantau; chi est ora meda castiandho prantau firmu Sinònimos e contràrios ficadu, istantarillau, ritzu Tradutziones Frantzesu planté comme un piquet Ingresu stock-still Ispagnolu encandilado Italianu impalato Tedescu kerzengerade.

«« Torra a chircare