A, a , prep Definition sa prima lítera de s'alfabbeto est unu grafema/lítera chi rapresentat unu sonu vocale apertu, largu, bàsciu; ma est fintzes una prep. de manígiu mannu e deosi, cun calecuna cunsonante in cuménciu de foedhu, po una abbitúdine, a logos càmbiat in ai (es. "ai como, ai cussu" = nr. aigòmo, aigússu, ma méngius regularizada comente si narat puru a como, a cussu, e a bortas po no cambiare "a" in "ai" iscrient puru "igomo, igussu" faendho un'àtera cosa chi no tocat); po su prus, ca est foedhu chi benit de is latinos "ac, ad, aut" chi acabbànt in cunsonante, afortit sa cunsonante de cuménciu de is foedhos chi s'agatat addenanti: fàghere a casu (= nr. acàsu), intrare a domo (= addòmo), leare a fidu (= afídu), seminai a linu (= allínu), foedhas a noso (= annòso), a minore (= amminòre), a sanu (= assànu), a su sero (= assusèro), a tie, a tui (= atíe, atúi); un'impreu mannu tenet sa "a" cun totu is vrb. po fàere su tempus bnd. e si ponet cun is formas personales de àere/ai (ind. pres.) prus s'inf. de su vrb. lessicale (candho custu cumènciat cun /a/ etotu, sa "a" si perdet in sa pronúncia ma est méngius a dh'iscríere e regularizare s'iscritura): apo a nàrrere, as a fàghere, at a bídere, apu a nai, eus a circai, eis a ligi, ant a gosai, apo a andhare, as a allichidiri, e deasi etotu s'impreat po fàere su cund. in camp. e mesania (ind. imp. + a + inf.: ia/emu a istimai, iast a podi fai, iat a bènnere, iaus a nàrrere, iais a cantare, iant a andhare); cun is vrb. s'impreat fintzes de àteru betu: po inditare bisóngiu, apretu = èssere + a + inf. (fut a ndhe bocare su dinare límpiu, fut a torraremus, fit a coitare, fit a triballare che macos, fit a s'irboligare, est a fàghere e no a istare a su pessa pessa! ◊ est a si movi, e no a fai preitza! ◊ pro isse fit a si ndhe ammachiare, ca sa fémina fit dechida e de manos bonas ◊ innoghe est a mòrrede de sa carestia!); in is domandhas = a + ind. (a mosset custu cane? ◊ a bi sezis? ◊ ma Deus a b'est? ◊ a lu faghimus un'isperimentu, giaghi deo a lu fagher prontu so? ◊ a ti ndh'ammentas de cudhos passados annos chi faghimis sonnos mannos? ◊ a dhu bit, su secretàriu, chi apu fatu bèni a ndi dh'artziai?); a bisura de art. cun is vrb. in forma de inf. bolendho inditare necessidade, cosa chi si bolet o fintzes solu si su vrb. inf. est sugetu o cumplementu ogetu de sa fràsia (a bentuai candu tirat bentu!, a torrare a inoghe a cras!, a pasare a sa fossa!, a triballare no rechedit a su mandrone, a nàrrere no est a fàghere, a manigare est fatu, a certai no mi praxit, a bochire tocat a Deus, apo nadu a callare!); cun su vrb. èssere + númene pl. = àteru vrb. (èssere a ohis = èssere naendho Ohi!, est a odheos = naendho Odheu!, so a túnchios = tzunchiandho, semus a boghes = abboghinandho, sos batos sunt a màulos = maulandho, est semper a irrocos = irrochendhe, a irbariones = irbarionendhe, a prentos = sufrindho dolore de bentre); cun su vrb. torrare + àteru vrb. inf. inditat cosa chi si arrepitit (torro a nàrrere = naro torra, torramus a abbaidare = abbaidamus torra, torras a preguntai = preguntas torra, dh'ant torrau a iscaresci = dh'ant iscarésciu torra, un'àtera borta); sa /a/ est desinéntzia fémina de is nm. e agt. mascos chi essint in -eri (panateri - panatera, posteri - postera, bandhuleri - bandhulera, bantaxeri - bantaxera) e de is agt. chi essint in -u (artu - arta, béciu - bècia, bellu - bella, fridu - frida, longu - longa, mannu - manna, piticu - pitica, turpu - turpa) Sentences cmpl.ogetu: nara, tue a l'amas a Deus?◊ gatu cassat a topi, topi roit a loru ◊ apu bistu a sirboni ◊ no lessast intrai a nisciunus! ◊ apo cramadu a isse ◊ perdona a is chi ti ant oféndiu! ◊ ischiat a lèzere e a iscríere ◊ apu nau a ti transiri! ◊ eis a connosci a mimmi! ◊ at chérfidu Deu de mi lassare sanu a babbu meu (Sozu)◊ a los bies como a fizos meos? (S.Spiggia)◊ onora a babbu e a mamma! ◊ seu circhendi a mamma ◊ est pranghenne a tie ◊ chirca a chie cheres ◊ mutie a tziu Bachis! ◊ crama a Zuanne! ◊ connòsciu a Castedhu mellus de bidha tua ◊ alabaus a Deus ◊◊ acumpanzat su pronúmene cun dópia funtzione: siant iscomunigaus a chini nd'at fatu prexu! ◊ custu dh'issit solu a cine dh'at provau ◊ dh'ant a nai a chini seu dèu ◊ est a chie si ndhe faghet ◊ su coru miu no tenit a chini dh'allirgai ◊ sa genti sciiat a chi fiat, cussu 2. calidade: a pisedhu, a mannu, a betzu, a sanu, a malàidu ◊ t'istimaiant a sana, ma como chi ses morta raramente una borta ndhe faedhant sentza dolu e pena (A.Casula)◊ est mortu a pitzinnu ◊ no apo deunadu in pitzinnia e dias cherrer chi deune a betzu? ◊ in istiu s'erba est a fenu ◊ mellus mortu de pitiu po no sufriri tanti pena a mannu ◊ su pudhoni est unu pilloni a peis arrúbius 3. aina: segare a lepa, triballare a tzapu, corpare a fuste, iscríere a pinna, andai a cuadhu, papai a fruchita ◊ fiat a picu e a lantioni iscarravonendi po ndi bogai su giru de su dinai ◊ abrili at mortu su babbu a fríusu ◊ fiant guturadas fatas a telàrgiu ◊ tenídela a fitas de pane e a càlighes de abba! ◊ nci dh'ant a bogai a sonu de corru ◊ tenet su bestiàmine a proendha ◊◊ misura: cussu tenit su dinai a cofas ◊ tengu cóciula e buconis a lavamanus prenus 4. cmpl.de manera: faedhare a sa bona, andhare a pes traza traza, fàghere sa cosa a sa lestra, fuedhai a craru, istare a sa muda, andhare a rugadura, istare a sa sétida, manigare a sa ritza ◊ a bonas o a malas bi lu fato fàghere! ◊ a bículu a bículu che lu faghimus totu ◊ a pagu a pagu semus andhendhe addainanti ◊ leare a mossos, segare a mossu, leare a trubbu, fàghere a rugadura, nàrrere a pessamentu ◊ dare, leare, fàghere sas cosas a duas a duas, a pagas a pagas ◊◊ cmpl. de tempus: a dedie, a totu noti, a primu noti, a sa friscura ◊ a s'assegus li at nadu totu ◊ custu trabballu dh'apu fatu a mengianu ◊ a sa de tres dies Cristos est torradu a biu ◊◊ cmpl.de logu: ghiramus a bidha ◊ andaus a domu ◊ est a palas de su monte ◊ essimus a campu ◊ nci dh'ant ghetau a galera ◊ a inoghe! ◊ a pregare a crésia! ◊ andhare a su dutore, a su preíderu 5. iscopu o ue che agabbat una cosa: besside a bídere! ◊ benide a bos combidare! ◊ semus lassendhe su cunzadu a fenu ◊ custu lu dao a tie ◊ dh'apu nau a mamma ◊ semus andhendhe a s'olia, a landhe ◊ so pessendhe a triballare ◊ a su fogu! a su fogu! [andai a dhu studai!] 6. in disizos, lamentas o impudos, cumandhos, minetas, dimandhas: a ndhe bufare àteras bortas cun salude! ◊ a dhu connòsciri in su celu! ◊ a podiat durare tota vida! ◊ a no iscí ca dhu est s'unferru! ◊ a no si dinniai de mi agiudai! ◊ a lu podias fàghere tue, cantu chi chircas àtere! ◊ malaitu su pecadu, a no bi pensare innanti! ◊ a ndhe tenet de órulos cussu cane!…◊ a no ndhe pòdere nemmancu assazare! ◊ m'abbàida a no bi àere pessadu! ◊ acontzu ses, a no ndhe fàghere una de tzou! ◊ a trabagliare! ◊ a perdonare, su tziu, ca no bos poto dare nudha! ◊ a intrare, s'arretò! ◊ s'annu chi venit a èssere isposa! ◊ a dhu connòsciri mannu e bonu! ◊ a ti mazo, mih, si no mi l'agabbas! ◊ a candho como no pones mente, ite at a èssere a mannu! ◊ ite befe sutzessa in bidha mia a che furare a Santu Frantziscu! (A.Porcu)◊ a benis, Nina grasciosa, a binza a bodhire olia? (G.Raga)◊ a ti dhu fatzo su cafè? 7. a + agt. o nm. = mannu, meda: ahi, letores, a dultze momentu chi proesi legindhe cuss'iscritu!…◊ coromeu, a bonu chi est!…◊ male, a fortes chi sunt!…◊ oh raju a proa sa chi ant fatu sos dutores!…◊ oh, malasorte, a ómine famidu: màndhigat cantu trinta bacas! (B.Truddaju)◊ a bellu chi est a istare inoghe! 8. àteros impreos: mancari fachendhe a pastore, fit de fàcheres e de allegas a sa mannina ◊ fatu a professore, in cosas goi ndh'ischit prus pagu de nois ◊ so sempre matanendhe a abba, a sole, a caldu e a fritu che isciau ◊ dhus apu connotus a sa boxi ◊ dh'agatant a fragu ◊ anzare, fàghere a croba, a mascru, a fémina ◊ semenare una terra a trigu ◊ prantare s'ortu a basolu ◊ ispetare a nàschere ◊ coitare a fàghere 9. in sas distintziones: a chini dha pentzat de una manera e a chini de un'àtera ◊ a chini arrít e a chini prangit ◊ a candho goi a candho gai ◊ c'est a chini ammasedat e a chini bolit èssiri ammasedau (I.Lecca)◊◊ in sos paragones pro cosas cantepare: est mannu cantu a tie ◊ isse est che a sos àteros ◊ faghimus comente a bois ◊◊ pro inditare unu límite a su chi si narat: pecare a origras, èssere malàidu a su coro, èssere fertu a conca ◊◊ cun nm. de logu e de tempus pro inditare chi no est totu o totue o semper: est fatu a tretus, est a bighinados, a bidhas, a leadas, a logos; a iscutas, a dies, a bortas, a chidas istat bene, a iscutas istat male Etymon ltn. ac, ad, aut Translations French à English a, an, in, at, to Spanish a Italian a, ad German a (Buchstabe des Alphabetes), an, in, zu.
acasagiài , vrb: acasatzare, acasazare, acasizare, agasagiare, agasajare, agasazare, aggasajare Definition arrecire una persona a domo; fàere bonu a cara, a unu, su dhu pigare in cunfidàntzia e delicadesa: nau cun ironia, su contràriu puru Synonyms e antonyms acatai 1, acogliensiai, acoglire, arretzetare, carinnare, frandhigare Sentences apena los at bidos, Mariànzela est falada a los addobiare e acasazare tocàndhelis sa manu ◊ ite birgonza, fiza mea aperindhe sa zanna a denote pro acasazare su pejus de sa bidha! ◊ amicos e connoschentes mi ant acasazau ◊ l'amus aggasajau comente si tocavat a unu paesanu vene torrau ◊ a isse l’ant acasizadu fatèndheli su bellu in cara 2. si li fit incurbiada supra delliriandhe e acasazandhesilu ◊ sos nuscos delicaos de sos calàbriches acasazant sa natura ◊ mi istringhet ambas manos meas e chin sa dresta mi acasazat sa massidha ◊ sas pitzinnas mannitas las pones a passizare sos fizos, a los acasazare 3. sos poledhos, unu mascru e una fémina, si fin acasazandhe 4. mi acasazo deretu a santu Predu chi mi presentet totu sos poetas 5. mi timu chi siat po ponni cancua tàcia noba, po acabbai de acasagiai su logu! (S.A.Spano)◊ sa mama si nci ghetat circhendi de abbratzai a Cristus in sa cruxi: Fillu miu istimau, gei ti ant acasagiau!…◊ chi trigat a sanai pobidhu miu, gei seus acasagiaus!…◊ no fiat unu de bidha, ma castiendidhu aici acasagiau, arrutu, mi pariat chi fessit unu de domu mia etotu Etymon spn. agasajar Translations French loger English to give, hospitality Spanish acoger, hospedar Italian ospitare, fare buòna accogliènza German zu Gast haben, freundlich empfangen.
achedàre 1 , vrb: achetare 1, agedai, agedari, aghedare, axedae, axedai, axerai Definition fàere a aghedu, nau fintzes de sa pasta cun su frammentu; in cobertantza, nau de ccn. arrennegare Synonyms e antonyms acriare, aghedinare, frammentai, imbischidare, pesai Sentences su binu cheret contivizadu, ca sinono si aghedat ◊ Cíciu mi at nau ca su binu biancu si dhi est agedau 2. dhi at ghetau unu lómburu de fromentu: dèu nau chi at a axedai! ◊ is tzípulas no ant axedau: depiat tenni písima su frammentu ◊ tenei sa pasta in sa scifedha axerendi e fui arremangada pronta a ispongiai ◊ at lassau su pane aghedandho in su tianu Etymon srd. Translations French tourner en vinaigre English to vinegar Spanish agriar Italian inacetire, inacidire, fermentare German zu Essig werden, säuern, gären.
afainài, afainàre , vrb Definition istare faendho faina, trebballandho Synonyms e antonyms acositai, afandhentzare, afariare, afracongiai, afraxai, agasonari Sentences si sunt afainados a preparare linna ◊ ego mi depo afainare chin sas cosas de babbu meu Etymon ctl. afainar Translations French s'affairer, s'empresser English to busy oneself Spanish atarearse Italian affaccendarsi German sich viel zu schaffen machen.
aghedàdu , pps, agt: axedau Definition de aghedare; chi est de sabore pitzigorosu che aghedu; nau de unu, chi no faet a dhi nàrrere nudha ca si arrennegat luego, o si primmat Synonyms e antonyms ispuntu / arrennegaditu, inchietosu 2. e già no sezis aghedadu, mih…: iscuru a chie bos batazat! ◊ si achereit unu betzaredhu chi abberrieit totu aghedadu ◊ custu cristianu si est aghedadu: no li nias nudha! Translations French tourné, aigri English turned into vinegar Spanish agriado Italian inacetito German zu Essig geworden.
àmbulu , nm Definition sa capacidade o fortza de andhare; su movimentu de su brasciolu dormindho su pipiu; s'incannada po brinchidare Synonyms e antonyms passu / bantzicadura, nannicadorju Sentences esso a mi chilcare trabàgliu, ca so ancora in edade e s'àmbulu no mi mancat ◊ cussu est cadhu chi tenet àmbulu ◊ su pitzinnu, a nitzuledhu, fit sighindhe s'àmbulu de su brassolu candho sa mama lu fit ninnendhe ◊ mancari triziledha comente paret at s'àmbulu bellu de trabagliare Etymon srd. Translations French action de marcher, balancement English walking ability, rocking Spanish ambulación, balanceo Italian capacità di camminare, dondolìo German Fähigkeit zu laufen, Geschaukel.
amèga , avb: ammegu, ammega, ammegas, megas Definition megai de…, èssere faendho, acant'a fàere, apenas fata calecuna cosa / ammegas de mandhigare = sughestantu, in s'ora chi fit, o chi est, manighendhe Sentences ammegas de bènnere so in su mamentu 2. proite tue, fizu de s'upa manna e de unu filu de lughe, ammega in s'oru de sa corona, cun sa làntia de su pensamentu già chircas e preguntas? Etymon srd. Translations French être sur le point de… English in the act of… Spanish mientras, a punto de Italian nell'atto di… German im Begriff zu.
amegài, amegàre , vrb: ammegai, ammegare, megai Definition èssere apunta a…, acanta a…, èssere faendho Sentences bàsciu chi faint su giru de totu sa bidha, no amegant de ndi torrai (A.Garau)◊ sa zente amegat de betare fiores ca est passendhe su santu 2. amegat ca est istenteriau fendi sa missa, ca nci ponit ora e mesu, gopai vicàriu Translations French être sur le point de… English to be going to… Spanish estar a punto depara, estar Italian stare per…, èssere nell'atto di… German im Begriff sein zu.
amparamànu , nm: ampiamanu, amplamanu, ampramanu, ampremanu, ampriamanu Definition manu ampra, larga, líbbera, nau in su sensu de fàere comente paret e praghet, de tènnere podere prenu, o fintzes de si pigare tropu cunfidàntzia, tropu libbertade Synonyms e antonyms impramanu Sentences cussas s'iant pigau tropu s'amparamanu e dhas ia castigadas ◊ dae candho ses abbitandhe chin cussa zente l'imbenit chi ti cheres picare s'ampramanu de mi pònnere su tzitu! ◊ ci nd'ia tentu s'ampramanu nci dh'iu iscavulau! Surnames and Proverbs prb: donai s'ampramanu est sempri dannosu Etymon srd. Translations French liberté English liberty, excessive trust Spanish familiaridades, confianza excesiva Italian confidènza eccessiva, àmpia, tròppa libertà German übermäßige Vertraulichkeit, zu große Freiheit.
apagiàre , vrb: apajare, apazare 2 Definition pònnere impare a loba, fàere una pariga, pònnere a pajas, a duos a duos Synonyms e antonyms allobae, aparigai, giúnghere Sentences su giuale serbit pro apagiare sos boes ◊ Fulana chin Fulanu ant apazadu 2. cudhos duos giòvanos fint ballendhe apagiados Etymon itl. appaiare Translations French accoupler, apparier English to couple Spanish juntar, emparejar Italian accoppiare German zu Paaren vereinigen.
aparigài , vrb Definition pònnere a pariga a pariga, a duos a duos Synonyms e antonyms acopiare, acrobai, agiobare, allobae, apagiare, cofare | ctr. iscrobare, scongiuntai Etymon srd. Translations French apparier English to pair Spanish aparear Italian appaiare German zu einem Paar zusammen tun.
assabiàdu , agt, nm Definition chi o chie at cagiau a crebedhu, si est fatu sàbiu Synonyms e antonyms acabadu, acuntzentau, atinadu Etymon srd. Translations French assagi, devenu sage English become sane again Spanish que ha recobrado el juicio Italian rinsavito German wieder zu Verstand gekommen.
bustàre , vrb: ustare Definition fàere bustu, papare a mesudie Synonyms e antonyms gustai*, merendhare, pràndhere Sentences andhade a missa, chi a su bustare già bi penso deo! ◊ est tochendhe mesudie e sa zente ghirat a bustare ◊ su mesudie falamus a domo a bustare Translations French déjeuner English to dinner Spanish almorzar, comer Italian pranzare German zu Mittag essen.
cadimàre , vrb Definition abbrandhare proendho, cessare de pròere Synonyms e antonyms istansciare Translations French cesser de pleuvoir English to stop raining Spanish gotear Italian spiòvere German aufhören zu regnen.
cenài , vrb: cenare, cenari, chenai, chenare, cianai, genare 1 Definition papare sa chena / pps. cenau, chenadu = fintzas isceti agt. Sentences semus andhados a nos chenare ◊ incui as a cenare pane, petza e arrescotu ◊ istasero no si bi chenat? ◊ derisero amus chenadu piscadura ◊ notesta cenaus cardulinu ◊ notesta bengat a cenai in domu! ◊ is fígios funt ispetandho su babbu a torrare dea su monte po chenare ◊ mi soe chenau a pane e casu 2. crabas e brobeis si aconcànt apari bèni cenadas Etymon ltn. cenare Translations French dîner English to supper Spanish cenar Italian cenare German zu Abend essen.
coxíbi, coxíli , agt Definition nau prus che àteru de laore, chi est de còere, bonu po còere; chi est de bonu cotu; nau de ccn., chi si lassat pigare comente bolent is àteros, chi adduit tropu a s'àteru Synonyms e antonyms coidore, coili 1 | ctr. gremedhu Sentences loris coxibis sunt totu sos laores bonos a còghere pro sa zente gai etotu comente si collint, chentza maghinados: fae, prisuci, basoludundhu, e gai Etymon ltn. cocibilis Translations French facile à cuire English something to cook, that is easy to cook Spanish para cocer Italian da cuòcere, che cuoce facilmente, cottóio German zum Kochen, einfach zu kochen.
crarósu , agt: acrarosu Definition nau de logu, chi essit, faet a ispuntone, a bica de ue si podent bíere a craru logos atesu (e faet a dhu bíere de atesu) Sentences inie che at un'orroca, una punta, crarosa meda ◊ Piscinioi non si fut pràxia: fut tropu crarosa a sa bia manna e non boliaus èssi bias ◊ si biet de atesu ca est in logu crarosu ◊ est che bítula in sos puntos prus crarosos, abbaidandhe Etymon srd. Translations French bien visible English open to Spanish bien visible Italian espósto German gut zu sehen.
istrampàre , vrb: istrempare, istrumpai, istrumpare, strumpai Definition lassare andhare o betare a terra a unu, una cosa o un'animale a cropu, de botu, cun fortza, su si betare a terra; giogare a istrumpas, a s'istrumpa; atzapulare, iscúdere a ccn. logu; betare a fuliadura, fuliare / istrampare castagna = iscúdere a terra sa castanza àrrida, posta intro de unu sacu, fintzas a essire neta, ispizolada (castagna istrampada = castanza morisca cota a budhidu) Synonyms e antonyms addrabbulai, addrobbulare, betae, iscracare, istrampoinai, istrampulare, rúchere / aciapuai / imbolare Sentences iant certau e si fuant istrumpaus in terra ◊ sas cambas de sos funnos istrempaiant a terra cun sonu búitu ◊ aferrat a su pede s'animale e l'istrumpat ◊ no fatas su redossu istrampandhe sos sacos dae dossu! ◊ ndi as istrumpau un'orroli ◊ burrincu afissiau candu movit carriau s'istrumpat ◊ samunendhe s'isterzu, no istrampes sos piatos ca si segant! 2. fiu istrumpendi cun Giuanni po ci passai s'ora 3. paret unu contu irmalissiatu, ma dontzi cosa s'istrempat apare chin s'àtera ◊ at istrempau a forte s'isportellitu de su barcone ◊ at picatu su lèpore galu viu e li at istrempatu sa conca a una preta 4. si no mi lassas passare ti aferro a s'anca e ti che istrampo a mare! ◊ a terra ti che istrampo, mih, si no l'agabbas! Etymon srd. Translations French jeter par terre, abattre, s'abattre English to fall heavily, to pull down Spanish derribar Italian buttare a tèrra, abbàttere, stramazzare German niederschlagen, zu Boden werfen.
isveltudídu , agt Definition nau de unu immadoinau, chi si est coment'e ischidau, torrau in bidórios Synonyms e antonyms irvertudadu Translations French qui est revenu à soi, réveillé English to come to, to awake Spanish reanimado Italian rinvenuto, risvegliato German wieder zu sich gekommen.
mogliòla , nf Definition merdona de mare, genia de pische mannitu: est un'arratza de merulutzu Scientific Terminology psc, phycis phycis Translations French mostelle English kind of fish Spanish brótola Italian pastènula bruna German Mittelmeerfisch, der zu der Gadidae Familie gehört.