Abbreviations Legenda | Symbols Legend

inchighiristài, inchighiristàre , vrb: incixiristari, incragaristai, increghestare Definition coment'e fàere o artzare sa crogorista, arrennegare, su si crèdere meda, bogare sa conca de su sacu foedhandho cun atza Synonyms e antonyms achibberare, achighiristai, altivai, inchibberare, inchighiridhare / abbetiae, afutare, airai, aorcare, arrabbiai, arrannegai, collobbiare, inchestare, inchietae, inchimerai, incrabudhire, infelai, infuterare, insutzuligai, intziminire, renignai Sentences at rispostu increghestèndhesi ca sos disisvios fint totu solu pro sos zòvanos ◊ mi furia incragaristada ancora de prus e ia crétiu de passai is dis prus orrorosas de sa vida Etymon srd. Translations French se fâcher à mort, remplir d'orgueil, lever la crête English to fret and fume, to make proud, to get cocky Spanish alzar el gallo Italian adirarsi forteménte, insuperbire, alzar la crésta German sich erzürnen, stolz werden, den Kamm schwellen lassen.

incungiài, incungiàre , vrb: incunzare Definition arregòllere s'incúngia, is laores o àteru chi produet sa terra, a domo, a magasinu; arregòllere e chistire, assentare in su logu, fintzes batire a domo calecuna cosa; mantènnere o istare isserrau Synonyms e antonyms coglire, coltoire, remonire / inserrai Sentences chini messat incúngiat ◊ geo sèmeno, incúngio e béntulo 2. de tantas peràulas ndhe apo incunzadu unu sacu de fàulas ◊ dhoi at genti chi pentzat isceti a incungiai dinai ◊ cun sas manos bostras murghides e incunzades su late 3. cussa cosa incungiaidha in su calàsciu ◊ a una certa ora tocat a incungiai is pudhas ◊ candho si ammamabant sos crapitos, sas crapas fint incunzadas in sa mandra ◊ est abarrau otu diis incungiau in s'aposentu ◊ dhu possant ingungiai in d-unu presoni nou! Etymon srd. Translations French engranger English to harvest, to keep the harvest Spanish encamarar, cosechar Italian fare la raccòlta, ripórre il raccòlto German ernten, die Ernte einbringen.

indhèdha , avb: innedha Definition logu atesu (pagu o meda) de chie est foedhandho e de chie est iscurtandho, impreau po su istare, abarrare, èssere / pristinnedha! = prestu a un'ala! (peràula pro chitzire su cane) Synonyms e antonyms abedha, adhadhai, adhae, annedha, atesu, cudhae, cudhàniche, cudhei, inella, inello, inidha, nedha | ctr. acanta, innoce Sentences nch'est in cudha bidha innedha ◊ su de èssere indhedha no podet secare s'impinnu de s'amore! 2. si manteniant indhedha dae sos malàvios e dae sas cosas issoro Etymon ltn. inde illac Translations French là, loin English over there Spanish allá, allí Italian là, colà, lontano German dort, weit.

iníbe , avb: inie, inimbe, inive, inivi, inní, innia, innias, innie, inniri, innixi Definition in ibe, in cudhu logu: logu atesu de chie est foedhandho e de chie est ascurtandho, nau sèmpere de logu numenau innanti in su chistionu Synonyms e antonyms innei, inidha | ctr. innoce Idioms csn: me innias = inie; mirai per innòi e per inní = abbaidare a crabas, perilloi e perillai Sentences andhant a pretura e Barabbas liu navat finas inive ◊ fit zente dogada sa chi trabicabat inibe ◊ a su nai ca fuaus inní, cun s'iscruxoxu asuta cosa nosta! ◊ dóminat innòi e inniri ◊ inoghe o inie no est totu su matessi ◊ si benis a inie bodho fiores e incorono a tie! ◊ cheret pesadu chito pro che èssere inie a bonora ◊ gei iscéxias me innia!… Etymon ltn. inibi Translations French là, là-bas English where are you Spanish allá, allí Italian là, costà German dort.

irgranzàre , vrb: isgrangiare, isgranzare, sgrangiai Definition seberare, bogare su pódhine grussu de sa farra cun su sedatzu largu: est sa primu manu de sa sedatzadura / sedatu de i. = fatu de pilu largu pro sa sedatadura de sa prima manu Synonyms e antonyms grangiai, ingrangiai, irghilinzonare Sentences cun su sedatu russu si leaiat sa farina a l'isgranzare Etymon srd. Translations French séparer le son du froment English to pull bran apart Spanish cerner Italian separare la crusca German die Kleie trennen.

irpilíre , vrb Definition pònnere sa tzudha, fàere inteterare su pilu in sa pedhe, intrare su fritu de s'assíchidu, de sa timoria Synonyms e antonyms aciuciudhae, altudhire, arpilare, assunciudhai, aturtudhire, atzultzudhare, impriutzai Translations French donner la chair de poule English to give s.o. the creeps Spanish erizarse el pelo Italian far venire la pèlle d'òca German eine Gänsehaut bekommen.

iscaldíre , vrb: iscardire, scardiri Definition giare o fàere caente in ccn. logu o a calecuna cosa; ispitzulare, freare sa pedhe a fortza de frigare cun cosa tostada Synonyms e antonyms acalorire, caentare, caglientai, cheghentare, iscaentare, iscardillare / friai, malandrare | ctr. ifridare Sentences in cudhas dies malas de ierru rechedit su fogu a s'iscaldire ◊ acúrtzia a su fogu a t'iscardire! ◊ cun cussa linna faghimis su fogu e nos iscardimis 2. cussa robba tètera mi at totu iscardidu comente tocat sa carre ◊ sas iscarpas noas mi ant iscardidu su cambutzu e pitigadu puru, a su friga friga 3. iscardi custos coros fritos! Etymon srd. Translations French chauffer, rougir la peau sous l'effet du frottement English to heat, to redden the skin by rubbing Spanish calentar, enrojecer Italian scaldare, arrossare la pèlle per sfregaménto German erwärmen, durch Reiben röten.

ischerbicàre , vrb: ischerbigare, ischervicare, ischervigare, ischervixare, iscrebigare 1 Definition segare sa mola de su tzugu, iscúdere su pistidhu a terra; andhare peri su logu (nau cun tzacu), andhare male, currendho de pòdere orrúere, bagamundhare de unu logu a s'àteru / logu ue si b'ischérvigat sa craba = malu, trotu meda chi no fait a dhui passai Synonyms e antonyms igerbedhare, isperrumare, ispistidhare, issuludrare, scerbedhai, scerbigai Sentences l'aiant agatadu ischervijadu ca su cadhu l'aiat isbatuladu a terra ◊ chene nos ischervicare, nche colaimus in mesu de gurutinos e astrintòglios 2. no bi at bisonzu chi l'ingote, sa mente mia, pro ischervigare (G.Ruju)◊ cussa boza tenza de m'ischervigare, cantu tenzo boza de cussa cosa! ◊ e a ue si ch'est ischerbigadu, cust'àinu, chi no lu poto agatare?! ◊ chi si esseret ischerbicau isse, a chircare! ◊ su tazu si ch'est ischerbicau dae su trèmene a s'abba ◊ cussos bolliant giuntos apare a giuale de figu e iscrebigados, gente deasi!… Etymon ltn. *excervicare Translations French se casser le cou English to run helter-skelter, to break one's scruff Spanish romper el pescuezo, abalanzarse Italian fratturarsi la collòttola, scapicollarsi German sich den Nacken brechen, Hals über Kopf hinunterstürzen.

ischintolzàre , vrb: ischintorzare, issintorgiare Definition bogare sa chintorza, su chintórgiu; iscúdere, atripare a chintórgiu / ischintorzare de su risu = mòrriri, crepai de s'arrisu Etymon srd. Translations French détacher sa ceinture English to unbelt Spanish sacarse el cinturón Italian levarsi la cintura German sich den Gürtel abnehmen.

iscrúfere, iscrúfi , vrb: iscúfere, iscúrfere, scrufi Definition pigare sa cosa cun sa fortza, a pelea, a unu chi no dha bolet lassare, che dha bolet furare (fintzes pigare a unu de is duos o medas gherrandho po dh'iscabbúllere de s'àteru) Synonyms e antonyms afrapare, illatzare, isculpire, iscúrpere, istratzare / iscabbúllere Sentences su fiadu pariat de chèrrere iscúfere s'anzone dae perígulu ◊ est fendi cosa ma gei dh'at a iscrufi unu momentedhu! ◊ iscrufimus un'iscapada pro fàghere custu ◊ cudhos si fint corpendhe e si ch'est postu in mesu a los iscúfere ◊ pro mòrrere unu débbile iscufindhe, mezus mòrrere brighendhe duos foltes! (Piras)◊ pro azuare s’amicu tuu che as iscúrfitu tue puru una parte manna de corfos! 2. prite tepo iscurtare boghes no connotas chentza mi pòdere cuare e ne iscrúfere? ◊ est bujosu su tempus benidore e no mi poto iscrúfere ◊ a chini ti pregontat de unu e no ndi podis nai bèni, no ndi nerist mancu mali iscrufendudindi nendi chi no dhu conoscis Translations French extorquer, arracher English to extort Spanish sacar, arrebatar Italian ottenére con la fòrza, estòrcere German erpressen.

iscungiàre , vrb: iscunzare, scungiai Definition tròchere o trantzire sa cungiadura de unu muru, de una cresura, apèrrere su logu Synonyms e antonyms abbèrrere, ischesurare | ctr. cugnare, serrai Etymon srd. Translations French enlever l'enceinte English to take fencing away Spanish descercar Italian tògliere la recinzióne German den Zaun wegnehmen.

iscurrentàre , vrb Definition pigare a iscurrentziadura, fàere a cussos Etymon srd. Translations French avoir la diarrhée English to have diarrhoea Spanish tener diarrea Italian avére la diarrèa German Durchfall haben.

istincàre , vrb Definition torrare a istincu, illangiare meda a fortza de istare chentza papare Synonyms e antonyms apedhuncare, illanzigare, irromasire, isminunchire, scalaxiri, slangiri Sentences s'ómine, si no est istirau a minore, torrat a risu, sa gana li sichit sas códias, istincat e si bufat sos pódhighes ◊ at presu su cabadhu a unu chercu e l'at lassau bíndhichi dies a istincare, pro che li bocare su bíssiu de manicare Etymon srd. Translations French faire la faim English to go hungry Spanish adelgazar, enflaquecer Italian far la fame German hungern.

la , prn: dha* Definition prn. fémina de 3ˆ p. o de cosa (pl. las), fintzes chistione o cosa no tanti precisa: impreau sèmpere coment'e cumplementu ogetu po cosa nomenada innanti (sinono si arrepitit su cuncetu o inditat chistione genérica, es. mi la so timindhe/so timindhemila), andhat bene iscritu abbandha de su vrb. candho si narat innanti de custu (la leo, la ponzo, mi las lasso), ma nau apustis andhat méngius iscritu totu a unu, enclíticu, fintzes cun calecun'àteru elementu, mescamente avb. (leamila!, so poníndhela, batimindhela!, so lassèndhelas) Sentences a cussa zòvana la cherent a cojare ◊ at bidu una bella zòvana e si la fit abbaidendhe che macu! ◊ la fato deo o la faghes tue custa faina? ◊ e fàghela tue! ◊ cramandhela, a fiza tua! ◊ a fiza tua cramadindhela ca est in ziru! 2. como la serro, ca so timindhe de ti àere feridu cun custu lastimosu cantu ◊ chie male la pensat peus la faghet ◊ agàbbala! finimila! ◊ ma za fis timindhedila, za! ◊ - Cantendhedila? - Cantendhemila! ◊ a ti faedhare s'ingresu cherias? ispuligadila, como!◊ che amus bidu a Pascualinu falandhe cuntentu che pasca e fruschiandhesila ◊ custa cosa leamichela! ◊ su mànigu chi nos amus leadu a campu no nos l'at fata e semus abbarrados tota die famidonzos! Translations French la English her Spanish la Italian la German sie, es, ihn.

leàe, leài , vrb: leare, lebare, levare 1, liai 1 Definition aferrare cosa cun is manos o cun calecuna aina siat po dha portare, dha tènnere, dha poderare e siat po dha fàere o faendhodha bènnere mancu, po dha menguare, po che ndhe bogare (una parte o totu), istesiare o pònnere in àteru logu, portare a codhu o in pitzu, o fintzes seberare, chèrrere, fàere intrare in postu; arregòllere cosa angena, furare; càbere, fàere istare cosa (nau de istrègios), imbargare fintzes sa carena, sa mente, su sentidu, fàere provare apentu o passione manna, a tropu; fàere una cosa a cómporu, comporare, fàere pagare; betare a corpus, ingurtire, papare calecuna cosa; bòllere o fàere a pobidhu, a pobidha; cumenciare a fàere, a nàrrere, andhare a calecuna bandha, e nau de su fogu allúere, tènnere, abbruxare; assimbiare a ccn., o una cosa a un'àtera; àere motivu, intzimia po fàere o cumprèndhere calecuna cosa, fintzes po si primare / cong. 1ˆ p. sing. le (lee), 2ˆp. sing. les (=lees), 3ˆp. sing. let (=leet), lit (=liit), 1ˆp. pl. lemus (leemus), 2ˆp. pl. ledas (leedas), 3ˆp. pl. len (=leen); impr. leh! = lea!; ger. lendhe Synonyms e antonyms acafai, aggantinare, collire, comparai, furai, iscabbúllere, lòmpere, muntènnere, neai, pagare, picare, tòdhere / afilare 1 / cojare, imparai, ofèndhere | ctr. dae 1, lassai Idioms csn: àere a chie o dae chie leare = assimbillai a ccn., imparai de ccn.; leare oros o cabu de una cosa = pregontai, circai de isciri ccn. cosa; leare sa vida a unu = bochire; leare a unu o una cosa pro… = cufúndhere s'unu cun s'àteru, fadhire a unu, assemizàrelu, fàgherelu che a…; leare fritu = abarrai in su frius, fintzas a tènniri frius; leare modhore = pigaisí tropu cunfiantza, aprofitai de ccn., isfrutai a chini no si podit difèndiri; leare possessu = impobidhai, faisí meri de ccn. cosa, aposentaisí in ccn. logu; leare munza, cadha, pelea, banzu = cansaisí, pigai surra; leàrela a crispa = arrennegaisí; leare sa cosa a pagu incuru = èssiri discuidaus, lassai a pèrdiri; èssere leadu a bermes = portai brèminis; èssere leadu de fritu = tènniri frius (fintzas de sa callentura); èssere leadu a melmos = arremadiau; leàresi su logu = andaisindi peri su logu, a giru; leàresi sas terras de su paba = isterririsí tropu, pigaindi su logu de is àterus puru; leare a… (+ nm.) = manera de fai, de arrexonai, biri, cumprèndiri is cosas (l. a zogu, a brulla, a corpos, a sériu, a ispintas, a befe e gai); leare a conca, a ancas (nadu de su binu o àteru gai)= fai s'efetu de ammudhiai is cambas, de cunfundi sa conca, de parri istontonaus; lebare binta = leare sa fortza, bínchere, resèssere; a ue leas? = aundi ses andendi?, (o fintzas) aundi ghetas sa manu po aguantai? Sentences su chi est cosa tua liandedhu! ◊ dèu pratzu e leu ◊ lea e màniga! ◊ comente tisti fàghere a leare unu lèpere chentza cane? ◊◊ lea custa cosa e muntenemila frimma! ◊ lea sa padedha cun carchi istratzu ca est budhida! ◊◊ a sas berbeghes lis amus leadu sos anzones ◊ leabbila sa lepa, a su pitzinnu, ca si segat! ◊ si no istat ca bi l'ant leadu, a Fulanu, l'aiat pistu male, cussu boje! ◊ cussu tocu de campana est a che leare su mortu ◊ lèache linna de su fogu, ca est tropu! ◊ a muzere tua ti l'at leada Deu ◊ ancu ndi dhus lit s'erriu! ◊◊ sos bardaneris sunt semper a meletzu pro ndhe li leare su masone ◊ su dinari bi l'ant leadu sos bandhidos ◊◊ menzus a leare su seguru chi no su venturu ◊◊ como chi lu ant leadu in fràbbica a triballare za est cuntentu! ◊ a fizu tou leadilu ifatu, ca imparat a triballare! ◊◊ a su pitzinnu lu at leadu a codhu sa mama ◊ s'olia che la leant a maghinare 2. bi at córbula manna chi leat unu cartu ◊ custa cuba leat treghentos litros ◊ custu dischighedhu leat otighentos capabbàiti ◊ sa tristura at leadu a tziu Bore chi fit sempre de índule umorista ◊ s'ojada chi mi faghes mi leat coro e mente ◊ si no mànigas ti leat sa debbilesa ◊ zughet sa conca leada dae su zogu ◊ si unu abbarrat frimmu, chentza fogu, si lu leat su fritu ◊ su male chi at tentu l'at leadu totu un'ala de sa carena 3. ue l'as leada custa robba barata? ◊ si leades casu, mighi so bendhindhechelu! ◊ linna bos leades, a tantu a cuintale? ◊ e cantu ti che at leadu pro ti fàghere custu triballu? ◊ cudhu tziu at batidu cariasa: mancu in manos bi l'ant lassada, leada totu in pag'ora! ◊ cantu ti ndhe leas a mi fàghere custu muru? ◊ su babbu aviat mandhau su pitzinnu a levare unu túturu de casu dae domo de unu pastore 4. est malàidu, dirganadu e no leat nudha ◊ e ite paret su malàidu: a leat? 5. Fulanu at leadu fémina bella ◊ mancari uses su biscu e sas retzas, su canarinu chi amas no lu leas! ◊ ci dh'as giau peràula de pobidha, leadidha! 6. leo deo, su macu, e la perdono! ◊ a ue leas, bestidu goi? ◊ so chirchendhe a Fulanu, nachi est coladu inoghe: bidu as a ue at leadu? ◊ a uve ses leanne, commo? ◊ ma tandho a uve levo, Deus meu, uve colo? ◊ e a uve est leata cussa tzòvana? 7. pro chie mi sezis lendhe? no mi sezis connoschindhe? ◊ cussa est salipa, no la les pro túcaru! ◊ ello pro macu l'as leadu?! ◊ bidíndhelu bestidu gai totus lu leaiant pro fémina 8. si no cres a mie, leadila dae tue etotu ◊ da'ite si l'ant leada a brigare? ◊ si l'at leadu a sola a imparare a cosire ◊ proite ti la leas candho ti narant sa resone?! ◊ no faghet a li nàrrere nudha, a isse, chi deretu si la leat, ofesu! 9. su festajolu si leat sas festas, su rundhellu si leat su logu, sos pasteris si leant sas terras de su paba ◊◊ custa poesia l'apo imparada a sos iscolanos, chi ndhe l'ant leada sena dificultade ◊ su fizu puru at sos pecos suos: at àpidu dae chie leare! ◊ a bortas sa pagura li lebabat binta e pessabat de torrare in palas Surnames and Proverbs prb: sa giustítzia ndi liat su fatu e su sena de fai Etymon ltn. levare Translations French prendre English to take Spanish coger, tomar Italian prèndere, pigliare, asportare, levare, tògliere, portar via, prelevare, estòrcere con la fòrza German nehmen, erpressen.

millichélu , avb Definition mih lu che lu: si narat inditandho a unu (o una cosa) atesu (su pron. cuncordat cun su númene de sa cosa bista) Synonyms e antonyms allochelu, alloncedhu, billuchelu, mianchelu Sentences millichelu, mih, in cudhane zosso su chi fis chirchendhe! Translations French le voilà English there he is (it) Spanish helo allí Italian èccolo là German dort ist es, dort ist er.

Nostrasennòra, Nostrasignòra , nf Definition nostra segnora: sa mama de Cristos, cunsiderada mama de is cristianos puru Translations French la Vierge English our lady Spanish la Virgen Italian la Madònna German die Madonna, die Gottesmutter Maria.

paltinàre , vrb: pastinare, pastinzare Definition prantare una bíngia noa; prantare, pesare matas; semenare; in cobertantza, istare a tropu in d-unu logu, istare che prantaos, arraighinaos / p. fàulas = bogai fogu a ccn., pònniri in giru cosas chi no funt, falsidadis contr'a unu Sentences at pastinadu sa binza a bide americana ◊ in s'oru de sa domo bi at pastinadu unu fundhu de bide 2. sos de sos partidos fuint abbarrados pastinados a custa proposta: aiant nadu ca nono, ca no fuit zustu a che chirrare cussos amigos e cumpanzos 3. apo pastinadu aligalza ◊ apo pastinadu unu fiore cun sas raighinas ◊ melone sedulesu pàltino in mesu ’e rena… ◊ unu padr'e cunventu est paltinendhe olia… 4. si ch'est pastinau in su cilleri e no ghirat prus! Surnames and Proverbs prb: chie at dinare pastinzat binza in sa codina Etymon ltn. pastinare Translations French planter la vigne English to plant a vineyard Spanish plantar la viña Italian impiantare la vigna German einen Weinberg anlegen.

peribellógu , avb Definition peri su logu, aifatu de su logu Synonyms e antonyms apetotu, totube Sentences at ispeigau peribellogu totus is cumpàngius ◊ mi tragat peribellogu sèmpiri de mali in peus Etymon srd. Translations French partout English everywhere, here and there Spanish por todas partes Italian dappertutto, qua e là German überall.

rundài , vrb: arrundai, orrundai, rundhare, runnare Definition essire, andhare a rundha, andhare peri su logu; istare in giru chentza impreu Synonyms e antonyms bagamundai, barrantzellare, cilindronare, faghinerare, inghirintinare, meriolare, zirare Sentences so rundhendhe tota chida pro no istare sa zente chensciosa 2. ite bi sezis rundhendhe in cue, ca no cheret su mere a bi colare?! ◊ rundhabat in sas tancas a die e a note ◊ sas feras istant rundhendhe in su buscu 3. petzi ses bonu a rundhare introidha chentza contu e chentza cabu! ◊ una note fit rundhendhe in tzitade Etymon spn. rondar Translations French faire la ronde English to do the rounds Spanish rondar Italian far la rónda German die Runde machen.

«« Search again