Ditzionàriu in línia
de sa limba e de sa cultura sarda

bedhía , nf: bidhia, ghidhia Definitzione abba chilighiada, su serenu astrau chi betat in notes craras e fridas de ierru e si paret biancu nidu apitzu de is cosas, apitzu de s'erba Sinònimos e contràrios arragore, astra, àstragu, belu, celexia, ghidhighia*, ghiàciu, itia, marcóriu Frases candho sas bedhias colpaiant s'ispiga, su granale abbarraiat bóidu ◊ in sos zassos rasciados dae sa travuntana bi falat sa bedhia in s'ijerru ◊ za l'inchirrit s'erba custa bidhia… brusiendhe totu est! Tradutziones Frantzesu givre Ingresu frost Ispagnolu escarcha Italianu brina Tedescu Reif.

celexía , nf: chilighia, chirighia 1, cibixia, ciligia, cilixia, cilixina, cixia, ghilighia Definitzione pigighedhu de lentore astrau (paret farra bianca) chi ponet in pitzu de is cosas, fora, in tempus de fritu meda su note, si est neta s'aera; astrau puru / cibixia bianca, cibixia niedha Sinònimos e contràrios arragore, astra, àstragu, bedhia, belu, ghidhighia*, marcóriu Frases est noti de frius, est fendi cilixia ◊ gei mi ndi est tocau de bentu e celexia!…◊ aintru de noti at ghetau cilixia e in is fossus prenus de àcua fut grussa duus didus ◊ unu tempus is pipiedhus moriant candu beniat sa cibixia ◊ si est note de chirighia la lasso in domo cuerrada (A.Spano)◊ su sole iscàgiat sa chilighia ◊ at iscaxau totu sa cilixia Terminologia iscientìfica tpm Tradutziones Frantzesu givre Ingresu frost Ispagnolu escarcha Italianu brina Tedescu Reif.

chidhighía , nf: ghidhighia* Definitzione pigighedhu de lentore astrau (paret podhibodhi, farra) chi ponet in pitzu de is cosas in tempus de fritu meda su note, candho est neta s'aera; astrau e, in cobertantza, cosa de tímere, chi faet dannu Sinònimos e contràrios bedhia, celexia 2. de isperas sa lughe mi est manchendhe ca umbras bi at falendhe e chidhighia ◊ manzaniles de chidhighia as aggrucare in àndhalas de fide Terminologia iscientìfica tpm Tradutziones Frantzesu givre Ingresu frost Ispagnolu escarcha Italianu brina Tedescu Reif.

chilcighédhu , nm: chirchighedhu, circhixedhu Definitzione min. de chílciu, cricu piticu Sinònimos e contràrios circhígliu Tradutziones Frantzesu petit cercle Ingresu small ring Ispagnolu círculo pequeño Italianu cerchiétto Tedescu kleiner Reif.

chirchígliu , nm, nf: circhíglia, circhígliu, circhílliu Definitzione cricu piticu, genia de crichighedhu, fintzes solu pintau o de colore a inghíriu de calecuna cosa; fintzes lorinchinos Sinònimos e contràrios chilcighedhu, chírchinu / aricina, loritzina, pendhulica Frases custu cuadhu portat unu circhígliu a ingíriu de sa pipia 2. in is origas portat dus circhíllius de prata Ètimu spn. cerquillo Tradutziones Frantzesu petit cercle Ingresu small ring Ispagnolu círculo pequeño Italianu cerchiétto Tedescu kleiner Reif.

comprídu , pps, agt, nm: crompidu, crompiu, crómpiu 1, crumpiu, cumplidu, cumpliu, cumpridu, cumpritu, cumpriu Definitzione de crompire, de cumprire; nau de cosas chi creschent, chi est lómpiu, a puntu giustu de arregòllere, bonu de papare; nau de gente, chi faet is cosas a dovere, su bonu a cara po totu su chi pertocat is àteros; su crumpiu est fintzes s'isposóngiu Sinònimos e contràrios lómpidu, fatu, trempidu / cumpudiu, educadu / cumplimentosu | ctr. iscrómpiu / irmentidu / maleducadu Maneras de nàrrere csn: fàchere su crompiu, fai su crumpiu a sos parentes de su mortu = donai is passiéntzias; èssiri cumpriu che fodhi de bétua isciundada = própiu in nudha! 2. custu cíxiri est pagu cumpriu ◊ candho su ranu est cumpridu, sa fae si ndhe podet bogare ◊ su trigu est bellu a sede ma su ranu no lu zughet cumpridu ◊ sa gràtzia de chelu dade pustis chi est fata e cumplida sa pena! ◊ sa pipia no fut cumpria candu est nàscida, no portàt mancus is prummonis fatus 3. cumpridu za est: pro donzi cosighedha ti ringràtziat! ◊ ite pena su de bi tènnere solu zente anzena mancari bona siat e cumprida! (V.Falchi)◊ su diretore de sa banca l'acumpanzeit totu cumpridu fintzas a sa zanna ◊ isteit cumpridu che ómine e a sas féminas che las at missas a bíere ◊ est una pessone cumprida de caràtere 4. sunt andhaos a li fàchere su crompiu pro sa morte de su babbu ◊ su babbu fit atendhindhe sa fiza malàida chin totu sos cumpridos e chin totu sos sentidos Tradutziones Frantzesu mûr, poli Ingresu ripe Ispagnolu maduro, amable Italianu maturo, compito Tedescu reif, höflich.

cótu , pps, agt, nm Definitzione de còchere in totu is var.; nau de cosa posta a còere, chi at acabbau sa cotura; nau de unu colore, chi est forte o càrrigu meda; de frutuàriu (no de totu), chi est lómpiu, bonu de papare; de ccn. chi at bufau, chi portat sa conca leada a binu o àteru de cosa cun àrculu; chi si est indiosau, innamorau; nau de unu chi at provau calecunu male o arresurtau malu, chi at ischedhadu, chi at iscramentau, imparau a no dhu torrare a fàere Sinònimos e contràrios acogau, acoighinadu, ammuscau, imbreacu, iscarmentadu, lómpidu / cotua / arrósciu / alluscau, innamoradu | ctr. crú / ciaru / iscrómpiu Maneras de nàrrere csn: fàghere su c. = fàghere sa saba; èssere c. de una cosa = iscramentau, arrósciu; nàrrere, contare calicuna cosa a cara cota = chentza birgonza peruna, a sa sfacia (mancai contendi fàulas); èssere de bonu cotu (nadu de laores de còghere) = coxibi, chi coitat coghindhe, chi coghet bene a budhidu; zente de malu c. = mala a cazare, mala a cussentire, mala, chi faghet male e no si currezet, mala a còiri; cotu a sole (nadu de frutuàriu) = inniedhigadu de su sole forte, a fortza de leare sole in terra; cotu a umbra = (nadu de frutuàriu) cotu ma pagu bellu de colore; cotu de su sidi = sididu meda, cassidu de su sidi; cotu che pipa, a lèllera = imbriagu pérdiu Frases tocade, benide ca su mànigu est cotu! ◊ de chitzi issa tenit su pani cotu, signali ca est chitzana! ◊ pira cota e pira crua, donzunu a domo sua! ◊ ua, figu, morisca, pruna cota ◊ cotu o no cotu, su fogu dh'at bitu ◊ no fumit, ciai dhu bit ca est peri grogànciu, parit cotu a umbra!◊ a bortas dea sa mata no est solu sa pira cota chi ndhe orruet! 2. biaitu, arrúbiu cotu, colore de chinisu cotu 3. prus de unu a sero, a limba lada, cotu dae su sutzu de su sarmentu, mancu si l'afurcarzant istat reu ◊ no passat die chi no torras cotu, mufosu! ◊ est cotu che preta, che santu Làzaru, che a sa làdhera, che pipa 4. invece de fàghere bombas e cannones (già ndh'est cotu su mundhu!) est a nos dare sa manu pari pari ◊ e chie no ndh'est cotu de custa vanidade arragiolida?! 5. dae candho est mortu s'isposu si la leat gai a cotu a cotu, no màndhigat e no essit 6. deo, ca ndhe so cotu, do sa rejone a totu: e benemindhe de peste si naro su chi est! ◊ si ogn'ora chentu iscudos mi oferzerant pro sighire custu motu, pro su modu chi deo ndhe so cotu lis tia nàrrere: Istàdebbos mudos! (F.Castia) 7. eo puru ti apo connotu daghi su coro mi as feridu, daghi fia belle e cotu Sambenados e Provèrbios smb: Cottu Tradutziones Frantzesu cuit, mûr Ingresu coocked, ripe Ispagnolu cocido, maduro Italianu còtto, maturo Tedescu gekocht, reif.

drempídu , pps, agt: addrempiu, dimpridu, trempidu Definitzione de drempire; chi est fatu, bonu, nau de calecunu frutu o cosa chi creschet o chi tenet una concrusione Sinònimos e contràrios lómpidu | ctr. agurtitu, iscrómpiu 2. est tempus de sonare launedhas gurdas de sazos drempidos (Z.Delogu)◊ s'ispica fit drempida ◊ custa pira no est drempida ◊ faina acabbada, giorronada drimpia ◊ as bistu maneras prus dimpridas e santas de cantare Tradutziones Frantzesu mûr Ingresu ripe Ispagnolu maduro Italianu maturo Tedescu reif.

lómpidu , pps, agt: lómpiu Definitzione de lòmpere; nau de frutos e de laores, chi funt fatos, a puntu de papare, de arregòllere, de incungiare Sinònimos e contràrios arribbau, assupridu / compridu, fatu, giómpidu, trempidu | ctr. iscrómpiu / irmentidu Frases candho est lómpida s'ora est in debbadas a perricare! ◊ nos fit lómpidu su fogu a pes Tradutziones Frantzesu arrivé, mûr Ingresu reached, ripe, ripened Ispagnolu llegado, maduro Italianu giunto, arrivato, maturo Tedescu angekommen, reif.

trempídu , agt: drempidu, trimpidu, trimpiu Definitzione nau de cosa chi creschet, de matedu, de frutu, chi est bona a puntu giustu de pòdere serbire Sinònimos e contràrios compridu, ingranidu, lómpidu | ctr. agurtitu, bíciu, iscrómpiu Frases su trigu est trimpiu ◊ sa cariasa no est galu trempida Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu mûr Ingresu ripe Ispagnolu maduro Italianu maturo Tedescu reif.