cà u 1 , nm: (nr. su cau = sugà u) Definitzione su meudhu o coro de una mata, mescamente de su samucu; ossu de moriscu, su chi abbarrat candho ch'est istacau su granu; su chi abbarrat de una mela o de una pira papada a orrunchinadura, a móssigos totu a inghÃriu de fiancu, su nasedhu, sa parte de mesu ue si agatat sa bussa de su sèmene; fintzes sa parte de mesu de unu tzuellu o fruschedha, sa mamaja; a logos, sa figu crua mancu ufrandho / c. de orixa = cacatza, genia de ispurgu de colore grogo chi faent is grà ndhulas grassas in su cundhutu de is origas; c. de sa dente = buidu in dente guasta Sinònimos e contrà rios maodhu, papi / fadina / crabione Frases teniat duos boes de cau cun sos corros de ferru â—Š a giogu, sos pitzinnos faghiant a boes sos caos de trigumoriscu â—Š fit un'úlumu rutu cun su truncu iscorzadu fatu a cau 2. boe meu, l'isco chi mannu e russu l'as su cau su pagu tempus chi ses a reposu 3. sa mandronia de sos timerosos, chena impignu e ne fide, est una mela cun su cau mortu! (G.Fiori)â—Š in su carrucedhu poniaus unu caixedhu peparti e faiaus su giú Sambenados e Provèrbios smb: Cau Terminologia iscientìfica rbr Ètimu ltn. cavum Tradutziones Frantzesu trognon, rafle Ingresu core Ispagnolu duramen, zuro, corazón Italianu tórsolo, tùtolo Tedescu Stamm, Kerngehäuse.
corà da , nf: corara Definitzione sa canna de is prumones; coro e prumones comente ndhe essint totu a unu tirandho sa canna; su tretu de su coro, mescamente addenanti, in petorras Sinònimos e contrà rios fressura Maneras de nà rrere csn: èssiri cotu a corada (nadu de ccn.)= abbituadu, de agguantu; torrà rendhe sas coradas = catzà rendhe sos ogros, bombitare totu 2. mi aciapat e mi sutzat sa corada e sas intragnas male maganzadas unu puzone tirriliolupedhe (S.Baldino)◊ custu binu sanat sa corada 3. dèu andamu iscrúcia ma ormai fia cota a corara ◊ pro pagu no ndhe torrat fintzas sas coradas, pro s'ischivu! Terminologia iscientìfica crn Ètimu ltn. corata Tradutziones Frantzesu fressure Ingresu pluck Ispagnolu corazón y pulmón Italianu corata Tedescu Geschlinge.
còro , nm: coru Definitzione arremu de sa carena grussu e curtzu cantu unu púngiu a punta a bà sciu, in mesania de sa cà scia, de ue essint is artérias chi s'isterrent in totu sa carena e a ue torrant is venas: est unu músculu fatu in bà toro partes, coment'e bà toro buidedhos o calancas chi a borta a borta illargandhosi e istringhendhosi tirant su sà mbene de is venas e dhu mandhant in is artérias giaendho a su sà mbene una sola diretzione cun d-unu sistema de và lvolas; si pentzat fintzes coment'e su logu de is sentidos, coment'e sa méngius parte de sa persona; sa parte de mesu de una cosa, de su truncu de una mata, sa méngius, sa prus de importu; foedhu chi si narat a chie s'istimat meda / min. corighedhu; a logos dhu narant a isclamu (cun istima, cun pentzamentu): Coro!… = odheu!, ite dannu! Sinònimos e contrà rios amore, prenda Maneras de nà rrere csn: s'ossu de su c.= sa punta de s'ossu a ue in petorras torrant sas costas (ispÃciu o ossu neuladori); èssere a su c. (nadu de unu) = malà idu a su coro; lòmpere a sas néulas de su c. = bènnere su coro mancu, fà ghere a cuguzamentu de coro; corilentu = c. chi tochedhat allente, abbellu, itl. bradicardia; c. lestru, in abbolotu = batimentu de coru, itl. tachicardia; c. ingrussadu = itl. cardiectasia; cuguzamentu de c. = mancamentu, candho unu si paret morindhe, candho che li falat sa pressione; corimodhe = cumpassivu, chi at dolu de s'à teru; coritostu = chi no sentit dolu de s'à teru, de coru mortu; zúghere pilu in su c., à ere c. pilosu = èssere chentza dolu nudha che a sos animales; èssere de malu coro (malugoro) = susuncu, chi no donat nudha; bogaresiche su c. pro ccn. = dare totu; èssiri ampru de c. ma istrintu de buciaca = de bonugoro ma póveru; èssere cun su c. in buca = cun su c. bolaola, tochedhendhe a bà tidas lestras che porchedhu in sacu; torrare su coro a locu = dare asséliu a su coro, a s'à nimu; fà ghere c. malu = pònniri coru mau, pessare in su malu, timire de à ere o chi unu apat dannu, fà ghere a timire, dispià ghere; fà ghere una cosa a c. seguru = a sa segura; bastai su c. o donai coru a…, de… = tènniri finecoru, bastare s'à nimu, à ere su corazu de…; mi narat su c. chi… = timo, pesso chi…; fai una cosa a malu c. = de mala gana; fà ghere carchi cosa de c. = cun gustu, cun prexu; tènniri in sa lÃngua su chi si tenit in su c. = nà rrere totu chentza birgonza, dare coro e cara; costai su sà nguini de su c. = meda, tropu; donai su c. = istimare forte; furai su c. = pià ghere meda; segai su c. = à ere o dare dispiaghere mannu; leare su c. = fà ghere impressione meda; tocare su c. a unu (nadu de carchi cosa, de ccn.) = sentire meda, forte, itl. commuòvere; bènnere su c. mancu = dimajai; mi ch'est annanne su coro, zuto su coro andhendhemindhe = tenzo pessamentu malu, seu a afinamentu de à nima, tengu fà mini meda; pònneresi o dà resi a c. una cosa = sentire, sufrire de sa mancà ssia; dare o fà ghere una cosa cun totu su c. = cun prexeri; no pasare c. de una cosa = pònneresi a coro una cosa, istare in pessamentu; à ere a c. una cosa, a unu = istimai a unu, tènniri cara una cosa; agatà reche a unu in su c. = istimai forti a ccn. chi praxit meda, chi est à bbili meda in ccn. cosa; fà ere bona cara a c. iscutu = mustrare de èssere cuntentos fintzas candho bi at males, itl. fare buon viso a cattiva sòrte; su Sacru Coro = su coro ’e Zesu, Zesugristu etotu pintadu o fatu mustrendhe su coro sou; segare o abbèrrere su c. perra perra = provai disprexeri mannu Frases sufrit a su coro e no podet fà ghere irfortzu â—Š li est bénnidu su coro mancu e si est faladu a terra â—Š ant cramadu su dutore ca est a mancamentos de coro â—Š sas bà tidas de su coro sunt de prus candho si curret â—Š agiummai mi ndi oberit su coru de s'atzÃchidu! â—Š azummai mi nche butat su coro, timendhe â—Š zuto su coro andhendhemindhe de s'isanimamentu â—Š ti portu istugiara in su coru! 2. in su coro de su zerru faghet fritu meda â—Š su coro de sa linna de un'à rbure est prus tostu, candho no est prudigadu â—Š su coro de un'erba est sa parte prus modhe 3. su vapori est partiu… chini mi at a portai novas de coru miu?! â—Š a tie, coro meu, Deus ti diat fadu! â—Š abioi froriu imparendi a bobai… beniu a mi portai novas de coru miu! 4. candho mai, si tue as unu coro, su piantu ’e sas mamas lassas gai? (Piras)â—Š cumpatide, no bos lu dedas tantu a coro! â—Š unu coro malu li neit de torrare â—Š custu fuedhu m'isperrat su coru, fillu miu! â—Š ite dura betzesa: custa fiza mi est sichendhe su coro! â—Š mi at fatu coro malu candho apo intesu su chi li at nadu su dutore â—Š gheta a coru seguru, a sa carrada, gei ndi capit meda, de binu! â—Š fatzaus a manera chi si bastit su coru po bociri su mali chi si bocit! â—Š a su postu de èssi cuntentu si dh'iscorigat su coru â—Š miserina s'arxola chi si ponit a coru de sa fromiga! 5. fà ghedi coro forte ca est lómpida s'ora â—Š su merà depiat fai un'abbisita mancai no ndi essit tentu coru â—Š scirendu ca teniat su fradi in presoni depiat èssi seghendidhi su coru! â—Š cussos s'istimant coro coro â—Š no mi daet coro de fà ghere nudha, ischindhe chi est totu debbadas â—Š chena li dare sa benénnida no lis tocaiat coro a si che andhare â—Š guasi carvedhi boltulada, no si podiat pesare coro chentza sa munnedha chi cheriat issa â—Š no mi fadiat mancu coru de andai a crésia custu mangianu! â—Š no ti ndhe pasaiat coro, fizu meu, finas chi sa morte ti che at trazadu! â—Š ohi, su dutore, coitade, ca mi ch'est lompindhe a sas néulas de su coro! 6. cussu est de coro astrintu e no daet nudha â—Š tue l'iscurtas e lu cres tropu ca ses de coro modhe â—Š teniat una richesa ibbaldarada, ma fit de malugoro e no daiat nudha a nisciunu â—Š si a denote biet cuss'irmustru, calicunu de coro pacu forte, massestat, ndhe morit de s'assustru! (G.A.Solinas)â—Š portat su coru tostau che códula de arriu â—Š custu mundhu revessu, ereze, ascamilosu, at su coro pilosu pro èssere gai cumbessu? â—Š za ndhe daet puru, de cosa, ma semper a malugoro 7. a fiza mia cuss'atore bi che l'agatant in su coro! â—Š addaghi faedhat, a isse mi che l'agatant in su coro! â—Š tue ses su Segnore Deus chi torras a locu su coro issoro! 8. coro, issa pessat semper chi in su mundhu totu andhet bene! Sambenados e Provèrbios smb: Coro, Coros / prb: su bonugoru est su mellus pratu â—Š coro mintet coro â—Š menzus cara ruja chi no coro niedhu Terminologia iscientìfica crn Ètimu ltn. cor Tradutziones Frantzesu cÅ“ur Ingresu heart Ispagnolu corazón Italianu cuòre Tedescu Herz.
iscanià i, iscanià re , vrb Definitzione no à ere là stima, fà ere su cane, tratare male Sinònimos e contrà rios incaniare Frases Deus no iscà niat mai is chi si cunfessant pecadoris Tradutziones Frantzesu être cruel Ingresu to be cruel Ispagnolu endurecerse, no tener corazón Italianu èsser crudèle, non aver compassióne Tedescu herzlos sein, mitleidlos.
nasédhu 1 , nm Definitzione parte de su granu ue custu est atacau a sa tega, aintru (nau prus che à teru de sa fae): si narat fintzes de unos cantu frutos (es. castà ngia) sèmpere po su tretu ue funt atacaos aintru; parte de unos cantu frutuà rios (es. pira, mela), sa de mesu cun su sèmene, foras sa prupa, totu impare cun su culatzu (ue si est sicau su frore, a parte de fundhu) e su bicu o tenaghe chi atacat a su cambu de sa mata Sinònimos e contrà rios apiconi, orrúncinu, pitu 2, tanache, tanà siche Frases su papu de sa fà portat su nasedhu, sa scròcia e, in mesu, duas perras Sambenados e Provèrbios smb: Naseddu Terminologia iscientìfica rbr Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu pétiole, trognon Ingresu stalk, core Ispagnolu pedúnculo, corazón Italianu picciòlo, tórsolo Tedescu Stengel, Stiel, Kern, Kerngehäuse.
tanà che , nm, nf: tanaghe, tanà giu, tanaxi, tà nixi, tannaxu, tà xini, tenache, tenaghe, tenagi, tenà giu, tenaju, tenaxi, tenaxu, tonà gia, tonà giu, tonaxi Definitzione s'apicone o bicu chi portant unos cantu frutos (es. mela, pira, figu), s'iscovile de sa cheréssia, e pruschetotu de s'à ghina (ma fintzes de à teru, es. su tanaxi de sa buciuca, de su coru): est sa parte chi poderat su frutu atacau a su cambu (e segundhu su frutu portat su sèmene in su tretu de mesu), si fúliat e po cussu, in cobertantza, bolet nà rrere arrefudu puru; sa parte intéssia a codriola de is iscovas de pramma ue s’intrat su fuste Sinònimos e contrà rios cacaone 1, fadina, nasedhu 1, orrúncinu, picantzolu, pitu 2, tanà siche, tenà gliulu, tenéntiche / apiconi Maneras de nà rrere csn: ficu furriada in tanache = cota meda azummai carigada; poltare su tzugu che tenaghe de pira = fini e longu Frases ti fiorit sa rosa e che bandhela la pesas in altu cun su tenaghe ispinosu ◊ a s'arriscioni dh'eus donau unu tà nixi de mela ◊ sa rosa est ancora serrada in su tenaju ◊ deo inoghe so mirendhe a tie, rosa ispamparriada in su tenaju! ◊ eus agatau corrorinu bellu a tanaxi sanu 2. su mundhanu faghevaghe de su frutu dat solu su tenaghe Terminologia iscientìfica rbr Ètimu ltn. tenace(m) Tradutziones Frantzesu pétiole, trognon Ingresu core Ispagnolu pedúnculo, corazón Italianu picciòlo, tórsolo Tedescu Kerngehäuse.