àere , vrb: ai,
àiri 1,
ari 1 Definitzione
vrb. chi inditat possessu (po àere acanta/acurtzu o in dossu si narat gíghere/zúghere o portai/ portare e var.: dhu portu in buciaca, lu zuto inoghe); s'impreat coment'e vrb. aus. po fàere su tempus cumpostu de is vrb. ativos transitivos, ma fintzes de vrb. intransitivos, mescamente de totu cudhos chi inditant tempus (es. at imbatiadu, at próidu, at iscurigadu, at niadu); impreu distintu est su de serbire po fàere is bvrb. de tempus bnd. de totu is vrb. (apo a èssere, apu a fai, apo a bíere, apo a nàrrere); si ponet a su postu de èssere candho su sugetu est unu partitivu (e deosi sèmpere nm. chentza art.) o est unu calesisiat, indeterminau (es. b'at pane, b'at zente, b'at logu, b'at linna, cosa b'at?, chie b'at?, dhoi at un'ómini, dhue at calecunu chi no connòsciu, dhue at cosa de fàere; sinono: bi est su pane, bi est sa zente, bi est su logu, bi est sa linna, sa cosa b'est, bi est babbu, dhoi est Efisinu, dhu’est custa cosa de fàere); a/c.: in is domandhas chi bolent s’arresposta Emmo/eja o Nono, impreau coment'e ausíliu de àteru vrb. si ponet apustis de custu: fatu azis?, acabbau eus?, bidu as?, próidu at?, coitadu ant? / ind. pres. 1ˆ p. pl. aus, amus; ind. imp. 1ˆ p. sing. avio, 1ˆ p. pl. aviamus, abamus, aemus, 2ˆ p. pl. abazes, 1ˆ p. sing. dèu ei, emu; passau: 1ˆ p. sing. apei, apesi, 2ˆ p. sing. aisti, apesti, 3ˆ p. sing. apeit, apesit, 1ˆ p. pl. apemus, apéimus, apésimus, 2ˆ p. pl. apezis, 3ˆ p. pl. apeint, apesint; cong. pres. 1ˆ p. sing. epa, 1ˆ p. pl. epemus, 2ˆ p. pl. apetas, epedas; ger. aendhe, aindhe, apendhe, apenne, apenno (ma si narat meda in parte sua su ger. de tènnere: tenzendhe, tenindhe); pps. àpidu (fintzes po agatadu), tentu (de tènnere)
Sinònimos e contràrios
tènnere
/
gíghere,
poltare
Maneras de nàrrere
csn:
b'àere, no b'àere meda a fàghere carchi cosa = chèrrere, no chèrrere tempus meda; aeresila = irfrancaresila, colaresichela gai chentza dannu, chentza deper fàghere nudha, sarbaresila (si narat mescas a su passadu: si l'at àpida); si as de fàghere (nadu a mineta, avertimentu) = si própiu ti la cheres buscare…
Frases
ite as, oe, chi ses primmadu? ◊ cantas berbeghes azis? ◊ dinari meda no ndh'apo ◊ cantos annos as? ◊ at cumintzau a zubilare chene chi deo aèrepo cumpresu sa resone ◊ no bi cheriat a neunu pro timoria de l'istrobbare ◊ sos teracos, puru apenne unu pagu de paura, no si permitiant de la tocare
2.
custu l'at mortu, custu l'at uscradu ◊ intradu che l'at e dadu l'at a chenare ◊ a pagu a pagu aus torrau a camminai ◊ giogadu at e példidu at! ◊ at bófiu de aici e aici eus fatu ◊ eus acabbau ◊ dhi pariat de ari bíviu sèmpiri gosi ◊ si ti ndhe fisti abbizadu ndhe aisti leadu sa sua!
3.
èssere: - chie b'aiat? ◊ in custa piatza nche at unu putu ◊ in sa festa dhue aiat zente meda ◊ ndi pigas istrepus cantus dhui at ◊ in su monte de Gonare bi at una sirena…◊ àsiu aia, dego, de zubilare: tziu Luisi no s'aiat in locu (G.Piga)◊ nos tocat de andhare mesu nudos: cosa chi no si aviat bidu mai! (T.Ziranu)◊ innui at arralla at genti ◊ dhoi at unu niu de espis rabiosas ◊ bi at unu in mesus vostru chi non connoschites
4.
ajó, meda b'as?! ◊ ispetade za b'apo pagu: apo bell'e fatu!
5.
pro como si l'at àpita! ◊ est unu de sos pacos tirrinos chi si l'ant àpita dae sa "Letze de sas crujuras"
6.
si as de fàghere lassa sa zanna abberta, si bi podet intrare animale a sa domo!…
Sambenados e Provèrbios
prb:
chie no at no est
Ètimu
ltn.
habere
Tradutziones
Frantzesu
avoir,
y avoir
Ingresu
to have
Ispagnolu
haber
Italianu
avére
Tedescu
haben.
antiànnu , avb: antziannu Definitzione
como duos annos, s'annu innanti de s'úrtimu annu passau
Terminologia iscientìfica
tpc
Ètimu
ltn.
anteannum
Tradutziones
Frantzesu
il y a deux ans
Ingresu
two years ago
Ispagnolu
hace dos años,
anteantaño
Italianu
due anni fa
Tedescu
vor zwei Jahren.
be , avb: bei,
bi 1,
vi Definitzione
inditat sèmpere logu, no sèmpere precisu, atesu de chie est foedhandho (in cue, in cussu logu, in cussu – no importat ite –, a cussu logu): po su prus narant bi (chi si ponet sèmpere innanti de su verbu), ma tantas bortas si fúrriat in bei (chi si podet pònnere apustis e totu a unu, o innanti e istacau de su vrb.)/ a./c.: candho su sugetu de su vrb. po su cuncetu de èssere/istare/agatàresi in est indeterminau o unu partitivu, su vrb. est sempre àere (bi at / bi aiat unu in domo tua, bi at una màchina in carrela, bi at zente, bi at calicunu, bi at/bi aiat cosa, no b'at de ite!, bi at àrbures, bi at domos) e in calecunu logu narant b'at fintzes in su sensu de Bae e ischi, bae e busca
Sinònimos e contràrios
dhia,
dhoe,
ie
Frases
ite bi at? ◊ in s'isterzu de s'ozu non be podiat àere che murca ◊ de listincu be ndh'aiat prus de una molinada ◊ a campu bi andho deo ◊ bazibbei a domo sua! ◊ a bi sezis, si benzo a domo bostra? ◊ in su putu bi aiat abba ◊ bi at un'ispéssia de arzola chi calchi annu innanti impreaiant a bi triulare su trigu (S.Patatu)◊ in su mont'e Gonare bi at una sirena…
2.
bi so pessendhe ◊ no bi creo! ◊ petzi bi cheriat cussa, como!…◊ siéntzia bei cheret, no bestire! ◊ a contos male fatos si bi torrat! ◊ si tue cun s'imbrógliu ti coloris, as a campare, ma pagu bi fioris! (Cugurra)◊ l’aiant dau chene be pessare duas bortas
3.
terremotos e illuviones no ndhe lis mancat mai, sinducas bi at de ite imbentos aviant vocadu!…(N.Rubanu)◊ si non fit istadu ca mamma mi at lassadu terrinu, bi at de comente avio fatu!
Ètimu
ltn.
ibi
Tradutziones
Frantzesu
y
Ingresu
there
Ispagnolu
aquí,
acá,
ahí,
allá,
allí
Italianu
ci,
vi (avb)
Tedescu
dort,
dorthin.
che , avb: chei,
chi 3,
nce Definitzione
avb. de logu indefiniu, no sèmpere reale (pentzandho a unu innanti e a unu apustis de su èssere de una cosa): prus che àteru inditat istesiamentu de ue unu est (o si narat pentzandho a logu atesu de ue unu est), ma fintzes logu inue unu est: postu apustis de unu vrb. in impr. e totu a unu chentza àteru elementu (es. prn.) si fúrriat in chei e inditat sèmpere logu apresu a chie est foedhandho e a bortas si ponet totu a unu fintzes cun àteru avb. de logu (es. cudhàeche); a logos, si portat aifatu su pron. pl. lis, narant chis: candho che agabbat de múrghere che acósiat sos mojos e bi chis betat sas pedras (C.Frau)◊ semus andhaos paris a bi chis leare s’immurzu (che lis = bi chis)/ a./c.: sa /c/ de cuménciu de custu che no càmbiat mai sonu agatandhosi apustis de vocale: za ch'est = nr. zachèste, ti che fist aviada = tichevíst aviada, mi che cheria cue = michegheriagúe (ma, comente si podet bíere, lassat cambiare sonu a sa cunsonante de cuménciu de su foedhu chi portat ainnanti, giustu segundhu sa régula de is cuns. mudòngias); andhare, bènnere, torrare a che unu (nau sèmpere de gente)= anch'e unu, a su logu aundi est ccn.
Sinònimos e contràrios
abinche,
ci
Frases
si no si lu tentant, che lis furant su bestiàmine ◊ su culurgione dhu faet mannu: prus de deghe no che ndh'istat in su canistedhu! ◊ che li ant segadu s'anca ◊ si che at béndhidu totu ◊ custu che lu leo a domo ◊ che so pigadu in montes ◊ ch'est essidu in América ◊ no ti che fist aviada? ◊ che li so andhadu acurtzu ◊ mi ch'est fuidu de manos ◊ bogachelu a fora! ◊ noche tucamus a sa festa ◊ so andhendhemiche a domo ◊ mi che ghiro a bidha ◊ che la frundho cantu mi andhat sa manu ◊ una mama preghendhe at isperadu pro unu fizu rútuche in su putu (G.Fadda)◊ torrachei a mi agatare! ◊ benichei candho cheres, a domo! ◊ intrachei linna, a su fogu!◊ su pane si faet còghere in su colostru fintzas a chi dhu suspiri ◊ bisonzat de chi dha bogare a fora! ◊ - it'ora ch'est? - che sunt sas bàtoro!
2.
su chi ses chirchendhe ch'est ◊ fradile tou si ch'est bidu? ◊ in custa domo abberichei a cambiare s'ària! ◊ inoghe sunt triballendhechei ◊ lu so aisetendhe ma no si ch'est bidu ancora ◊ sa pisedha che àltziat in s'iscala ◊ che colat tempus meda faghindhe custa cosa ◊ che a issa no nce n'aiat àtera! ◊ si no che fut istada sa mama, su pipiu no aiat ischípiu ite fàere ◊ mi che cheria cue!◊ amamia fintzas a candu no mi chi morzu
3.
su pane si ch'est intostadu, s'abba si ch'est sica, su fogu si ch'est mortu e sa linna agabbada, su nie si ch'est sortu, che ant iscontzadu sa domo ◊ cumpresa che l'as! ◊ apo a godire candho che so mortu (L.Loi)◊ si ch'est faghindhe tardu ◊ non che arrennessiat mancu a che bogare faedhu
4.
menzus chi sias vénniu tue a che mene ◊ fit cumbintu de andhare a che fémina onesta (G.F.Sedda)
Ètimu
ltn.
hinc(e)
Tradutziones
Frantzesu
y,
en
Ingresu
there
Ispagnolu
allí,
ahí,
de él (de ella,
de ellos,
de ellas),
de eso
Italianu
ci,
ce,
ne (avverbi di luogo)
Tedescu
dort.
coilàrza, coilàtza , nf, nm: cubilarja,
cuilàglia,
cuilàrgia,
cuilarza,
cuilarzu,
cuilarxa,
cuilarxu,
cuilatza,
cuilaxa,
curiatza Definitzione
tretu, logu inue totu a fúrriu si dhue faet o ant fatu acorru po bestiàmene, passiale, cuile, e fintzes sa mindha ue si ponet su cuile; logu alladamingiau, grassu ca dhue fut su cuile; coilarza est fintzes sa tana de su lèpere / fàghere cuilarza = pònnere bestiàmene a pàschere, a crocare, po ingrassare sa terra
Sinònimos e contràrios
coibi,
pastoritzale
Frases
cue est logu de pastoriu e de cuilarzos ◊ nche colaiat su tempus pulindhe sa cubilarja ◊ no t'ispundas atesu de cuilarxa ca cussu ti bolit ispitzulai! ◊ eus fatu s'abbisita de is cuilarxus de sa cussòrgia
Terminologia iscientìfica
pst
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
terrain où il y a des enceintes pour les animaux
Ingresu
corral
Ispagnolu
terreno donde hay apriscos
Italianu
terréno dóve insistono i recinti per il bestiame
Tedescu
Viehpferch.
comogòmo , avb Definitzione
immoi immoi, calecunu minutu faet deasi pag'ora de no pòdere nàrrere tandho), ma fintzes própriu in custu momentu
Sinònimos e contràrios
antoras,
issara,
maitotu,
paghessora,
tandhodandho
Frases
nos namus peràulas mai nadas, nàschidas comogomo intro de su coro ◊ che est essidu comogomo: azummai faghiaizis paris isse essindhe e tue intrendhe ◊ comogomo fis rindhe e como ses pranghindhe: ello macu ses?! ◊ comogomo ses a mesudie e luego a sero!
2.
l'apo connota sempre malàida, cussa fémina: comogomo at a sanare, issa!…
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
il y a un instant
Ingresu
just now
Ispagnolu
hace poco
Italianu
un àttimo fà,
testé
Tedescu
jetzt gleich.
demèda , avb Definitzione
de tempus, de ora meda, de meda tempus a custa parte
Sinònimos e contràrios
daora
Frases
demeda est chi l'aimus acontzu cussu traste… torra segadu est!
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
il y a beaucoup de temps
Ingresu
a long time ago
Ispagnolu
desde mucho
Italianu
da mólto tèmpo fa
Tedescu
längst,
seit langer Zeit.
dhòe, dhòi , avb, prn: dhue,
dhui,
idhoi Definitzione
foedhu po inditare unu css. logu inue dhue at calecuna cosa, o a inue si movet; coment'e prn. podet inditare css. cosa cun verbos chi suponent coment'e movimentu a una filada, a una bandha
Sinònimos e contràrios
be,
dhia,
dhi 1
Frases
su cras est su mundu prus bellu, sa fantasia dhoi bisat fortuna e saludi ◊ dhoi fut sa genti surruschiendu ◊ in cussu logu dhoi essit cosas màuas ◊ inue dhue at abba frisca? ◊ seu nàsciu in Seulu e dhue seu bíviu ◊ in sa pitzinnia nostra dhue fuit una lughe de incantu ◊ si no dhue pentzat issu pentzaedhoe bosàteros a dhi cricare fémina! ◊ incaraisidhoi a biri! ◊ cessu, curridhoi: ge dh'eus fata!…◊ cumandha e baidhoe! ◊ in su sartu dhue at margianes e sirbones
2.
dhoi fàciu s'acostiada mancai a iscurigadórgiu ◊ no permitit prus a nisciunus de dhui ghetai nudha in cussa terra ◊ ajó ca dhoi andaus nosu!
3.
un'àtera borta pentzadhoe bene a su chi faes! ◊ dhoi càstiu dèu a cussa cosa ◊ a is cosas chi naras tui dhoi creu ◊ dhue ndhe cheret de passiéntzia a dhu cumprèndhere!…
Ètimu
ltn.
illoc(que)
Tradutziones
Frantzesu
y
Ingresu
here,
there,
us
Ispagnolu
aquí,
allí,
ahí,
nos
Italianu
ci,
vi (avb. stato in luògo,
mòto a luògo),
ci (prn.)
Tedescu
dort,
da.
dinnànti, dinnàntis , avb Definitzione
die innanti, die prima de una calesiògiat die, ma mescamente sa die innanti de gianteris, torrandho agoa cun is dies, tres a oe, chentza de contare oe: oe, deris, gianteris, dinnanti / dinnantis ariseru = gianteris
Sinònimos e contràrios
| ctr.
barigadu
Frases
sos pisedhos sunt torrados a zogare prus inganidos de su dinnanti
2.
in su giornali de dinnantis ariseru un'articulista at nau chi innòi cantànt is cantantis mannus
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
il y a trois jours
Ingresu
three days ago
Ispagnolu
hace tres días
Italianu
tre giórni fà
Tedescu
vor drei Tage.
maretàre , vrb: ammaretae,
maretzai Definitzione
mòvere che is undhas de su mare
Sinònimos e contràrios
marugliai
Frases
su trigu est maretendhe ◊ bido sos fiores maretados ◊ maju bellu in sos campos laorados maretendhe presentat su laore
Tradutziones
Frantzesu
flotter,
il y a eu de la tempête ou la tempête a fait rage (v. imp.)
Ingresu
to be wavy
Ispagnolu
olear,
encresparse
Italianu
fluttuare,
mareggiare
Tedescu
wogen.
nce, nche, nchi, nci , avb: che* Definitzione
avb. chi inditat logu, no sèmpere reale, de una manera pagu precisa, logu indefiniu (foras candho prus ainnanti si narat su foedhu chi inditat custu logu), e prus che àteru giaet un'idea de istesióngiu de ue unu est (o si narat pentzandho a logu atesu de ue unu est) ma podet inditare fintzes acostimentu: s'impreat istacau de su vrb. si est postu innanti, totu a unu cun su vrb. si est nau apustis (e cun prn. puru): bògache custa cosa!, toca, istesianci!, bessinci!, fuliancedhu!, bogancedhu!, ponincedhu!, ghetancedhu!, leachelu!, remonichelu!, picaenchelu!, vatunchelu!, essimichelu, fulliadechedhu!, enclíticu, nau che unícu foedhu cun sa forma verbale
Sinònimos e contràrios
ci
/
bi,
ince
Frases
nemos cheret andhare a nche batire sa botza ◊ cracu a perda a sa craba chi si nchi istésiat ◊ cumenti as fatu a nce dhu fai istrebedhai, su cani? ◊ oe nce funt is sindacaos ci nosi axudant ◊ sa bitella ti nce dha podes leare! ◊ si nche fit sichia a irfungudare ◊ su gurutu est astrintu ma nche colas ◊ - A si podet? a che sezis? ◊ nci fúliu is carramatzinas ◊ pentzanci e apustis mi arrispundis! ◊ si depeis essiri, esseidenci! ◊ seu intrada a cudha domu ponendidenchi su nasu torra
2.
dennantis a nce pònnere in marina a pè ince boliat peri coràgiu ◊ deo nce pogno sa matessi ispesa ◊ inoghe che cherias tue! ◊ che so essidu in Bono a cumandhu ◊ su pani ponincedhu in sa mesa ◊ e ita nci negótziat innòi? ◊ cussus piscixedhus no abetu prus po nce dhus papai: tengu fàmini!
Tradutziones
Frantzesu
y,
là,
en
Ingresu
there (here)
Ispagnolu
aquí,
acá,
en este lugar,
allá,
allí,
en ese lugar
Italianu
ce,
ci,
ne (avv. di luogo)
Tedescu
dort,
dorthin,
hier,
da,
hierher,
da durch,
von.