addegadiàre , vrb Definitzione
fàere a tegadia, fodhe de sa pruna ortitza, chi no ammadurat s'ossu e abbarrat coment'e una tega, buida in mesu, modhe, e apustis si sicat deunudotu
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
rabougrir
Ingresu
to grow badly (said about fruit or plants)
Ispagnolu
zocatearse,
apestarse
Italianu
imbozzacchire
Tedescu
einschrumpfen.
addegadíu , agt Definitzione
fatu a tegadia
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
rabougri
Ingresu
grown badly (about fruit or plants)
Ispagnolu
zocato
Italianu
imbozzacchito
Tedescu
eingeschrumpft.
àncis , avb: ansis,
antis 1,
àntzias,
antzis Definitzione
foedhu chi s'impreat po inditare unu cambiamentu, una diferéntzia
Sinònimos e contràrios
antisbèni
Frases
epuru una cosa lis mancaiat, àntzias sa menzus die de s'annu lis mancaiat ◊ dàemi custu… antzis cudhu! ◊ ispeta… antzis, bae! ◊ antis ti agiungo, e cremi, amigu meu, sa fide bona durat cantu e Deu! (P.P.Pintore)◊ at tentu atrus cincu fílgius, ansis fílgias, totu féminas
Sambenados e Provèrbios
smb:
Ancis
Ètimu
ltn.
ante
Tradutziones
Frantzesu
au contraire
Ingresu
in fact,
or better still
Ispagnolu
más bien,
es más
Italianu
anzi
Tedescu
im Gegenteil.
antisbèni , avb: antzilvene Sinònimos e contràrios
ancis
Frases
antzilvene calcuna assàlciat fena a nois!
Ètimu
spn.
antes bien
Tradutziones
Frantzesu
au contraire,
plûtot
Ingresu
in fact,
or better still
Ispagnolu
más bien
Italianu
anzi
Tedescu
im Gegenteil.
candeghinò , avb: chindeghinò,
chindichinò,
chindighinò,
cindechinò Definitzione
candu est chi no, si no est (no fut) deasi: de àtera manera, de àteru betu, in àteras cunditziones
Sinònimos e contràrios
andeghinò,
assinuncas,
calechinò,
cantichinono,
chiscussu,
cidacheste,
dassinuncas,
deghinò,
diacussu,
indeghinou,
sindighinuncas,
sinono
Frases
candu fui piciocona est ca sa minigonna no dh'iant ancora imbentada, candeghinò mi dh'ia posta ◊ in su tempus benidori custa mata at a donai frutu: chindeghinò ndi dh'apu a fai segai ◊ dhi fut abarrau su fragu bellu de sa linna, chindighinò no iat a èssi pòtziu suportai su fragu malu de sa pixi
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
autrement
Ingresu
or
Ispagnolu
si no,
en caso contrario,
de otra manera,
de otro modo
Italianu
altriménti,
diversaménte
Tedescu
sonst.
cannutígliu , nm: canotígliu Definitzione
filu de prata o de oro po borderia
Ètimu
spn.
canutillo
Tradutziones
Frantzesu
fil d'argent ou d'or à broder
Ingresu
silver or gold yarn for imbroidery
Ispagnolu
canutillo
Italianu
filo d'argènto o d'òro per ricami
Tedescu
Silber-oder Goldstickgarn.
canzolàre , vrb rfl Definitzione
abbarrare mighirimíghiri, istentare, istare a irmasionu, pigaresidha tropu abbellu
Frases
si ti canzolas, sa cosa che l'agatas totu leada, in butega ◊ si ti canzolas però calchi bículu ti do chi m'insàmbinat su bicu (P.Mossa)◊ canzòladi gai a irmasionu, tue, ca za ndhe atúlias de cosa!…
Tradutziones
Frantzesu
lambiner
Ingresu
to act or do things slowly
Ispagnolu
demorar,
entretenerse,
tardar
Italianu
prèndersela con tròppa calma,
a rilènto
Tedescu
in aller Ruhe handeln.
carràlzu , nm: carrarju,
carrarzu,
carraxu,
carrazu Definitzione
fossu chi si faet in terra po orrostire unu pegus intreu imbodhigau in murta, carragiau e fatu su fogu in pitzu: coi un'animali a carraxu; logu inue si chistit petza in friscu, cuadórgiu de cosa furada; cosas betadas a muntone, boghes betadas apare, isterratzu fuliau; cosa chi serbit a carragiare
Sinònimos e contràrios
abbatúliu,
abbolotu,
atrepógliu,
bullíssiu,
chichígliu,
chimentu,
derreore,
digorju,
sciumbullu,
trambullu,
tregollu,
trinellu
/
isterratzu
/
carragliatura
Maneras de nàrrere
csn:
fai una cosa a carraxu = male, chentza régula; carrazu de pannos = muntone, cabidhada de pannos
Frases
aiant furadu una baca, l'aiant fata a peta e cuada in su carrarzu, in sa tuva de unu beterone élighe ◊ in d-una conchedha aiat sistemau su carrarju ca in intro bi aiat una perca funguda e frisca ◊ depiat picare unu ladus de peta dae su carrarju chi teniat in sas bírghines ◊ sa limba sua paret peta de carrarzu!
2.
at nadu unu carralzu de fàulas ◊ dhoi fiat unu carraxu de genti ◊ pro aparizare su terrinu peseint unu muru e fateint una cora chi bi betaiant totu su carrarzu pro la pienare
3.
custus funt bellus isceti a fai carraxu, a tzérrius e a sàrtidus
4.
est iscriendi a carraxu ◊ est unu carralzu de domos lampadas ◊ custu logu est totu a carraxu: circai de dh'allichidiri!
5.
si sunt drommidos sentza carralzu, in fora, mancu una tupa e ne unu barracu ◊ a monte no si dhue podet erribbari ca sa ní fait carràrgiu
Ètimu
ltn.
carnariu(m)
Tradutziones
Frantzesu
tollé
Ingresu
place to cook or store meat,
din
Ispagnolu
foso en el suelo para cocer la carne
Italianu
carnàio,
putifèrio,
bailamme,
gazzarra
Tedescu
Fleischkammer,
Krawall.
corronchínu , nm Definitzione
frutuàriu tropu cruo, piticu; su granu de s'avena areste / mele c. = (de corronca) mele de mata, de àrbore, genia de cosa apicigosa, in colore de mele, chi bogant unas cantu matas (es. prunas, ceréxias)
Frases
sa bruscanalla in chirca de corronchinu est in chirca de li dare s'assangrada, ma no bi la faghent si no est a s'irfidiada
Sambenados e Provèrbios
smb:
Corronchinu
Terminologia iscientìfica
rbr
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
fruits verts,
tavelés et trop petits
Ingresu
discarded fruit,
not ripe or too small
Ispagnolu
redrojo
Italianu
frutta di scarto,
non ben matura e tròppo pìccola
Tedescu
unreifes und kleines Obst.
farcài , vrb: afracai* 1,
flacai,
fracai 1 Definitzione
fàere pisca de pische o cassa de pigiones a lughe de fogu o de lantione o farca
Frases
candu su stàinu est abertu no fait a fracai ◊ a fracai bollit nai a allui sa làmpada e pungi su pisci chi si aciapat
Terminologia iscientìfica
pscd.
Tradutziones
Frantzesu
pêcher à la lanterneu
Ingresu
night fishing or chasing with a lamp
Ispagnolu
cazar con candil
Italianu
frugnolare
Tedescu
mit der Blendlaterne fischen o. jagen.
ilfaltàdu, ilfartàdu , agt: infaltadu,
infartadu,
irfartadu,
isfaltadu,
isfartadu Definitzione
nau de unu, chi po comente foedhat o càstiat ananti de gente (coment’e provandho bregúngia) si biet chi si connoschet in crupa, in farta, si ndhe agatat male ca si connoschet de àere fatu calecuna cosa chi no andhat bene
Sinònimos e contràrios
afaltadu,
faltosu,
ifastadu,
frajau
/
cdh. infaltatu
Frases
sos birgonzosos puru fint abbaidendhe sas pitzocas, mancari isfaltados ◊ l'aciapesi isfartada: li do una mirada si fit sintzera pro fàghere sa proa ◊ fut faedhendhe male de isse e comente si l'at bidu indainanti est abbarradu isfaltadu ◊ bessias a chircare ispiga, isfaltada timendhe sos meres ◊ no ischis mancu ite nàrrere ca ses isfartadu ◊ sos mannos fint isfartados ca aiant postu su minore in perígulu ◊ a s'ómine isfartadu sutzedit su chi timet
2.
sa pitzinna turpa connoschiat totu, ma foras dae s'ambiente sou si agatait ilfaltada (Z.A.Cappai)
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
fautif,
qui se sent en faute
Ingresu
to feel at fault or guilty about something
Ispagnolu
que se siente culpable
Italianu
che si sente in difètto,
in cólpa
Tedescu
wer sich schuldig fühlt.
iscabiàre , vrb: iscaviai,
iscaviare,
iscaviari,
scaviai Definitzione
mòvere a cropu sa conca, e is corros, nau de is boes, o is sannas, nau de is sirbones, de is porcos; fintzes mòvere sa palina a manera de fàere isceberare sa pàgia (o àteru de prus lébiu) de su trigu po dhu illimpiare; iscutulare sa conca po si ndhe tròchere is pilos de cara (chie dhos portat longos), o fintzes a murrúngiu po cosa chi si tenet in contràriu; fintzes brillare atesu
Sinònimos e contràrios
incorrare,
scemiai,
sconchiai
/
imbrillai
Frases
su malloru si nd'iscutulat su cani e camminat, iscàviat e camminat ◊ tia Carau candho dhu biet asinche iscàviat sa conca sentindhodhu po cussu machine chi dhi giaet ifadu ◊ su ferru de pranciari cun sa braxa, po dha mantènnere bia, tocàt a dh'iscaviari
2.
su mangianu su sole si ndi fut incrarau in mari iscaviandu is umbras atesu
Tradutziones
Frantzesu
secouer les cornes
Ingresu
to sway one's head or horns
Ispagnolu
menear la cabeza
Italianu
scorneggiare,
dimenare le còrna
Tedescu
mit den Hörner stoßen.
malàndra , nf: marandra,
melandra Definitzione
genia de freadura de sa pedhe fata a su friga friga forte cun calecuna cosa, o fintzes de segada / èssere musca e malandra = (nau de duus) èssiri sempri impari
Sinònimos e contràrios
caizone,
costana,
freadura,
gliaga,
iscalabrada,
piticada,
secada
Frases
a sa malandra acudit sa musca
2.
bidetilos, colloitos musca e malandra!
Ètimu
ltn.
malandria
Tradutziones
Frantzesu
plaie,
écorchure
Ingresu
plague caused,
in pack animals,
by the pack-saddle or the saddle
Ispagnolu
matadura
Italianu
guidalésco
Tedescu
Schramme.
O, o , nf, cng, iscl Definitzione
sa de batórdighi líteras de s'alfabbeto est unu sinnu chi arrapresentat unu sonu vocale a candho apertu (acentu gràficu /`/: ò) a candho serrau (acentu gràficu /´/: ó); impreada a sola est una cng., vocale aperta (a bortas repitia puru) chi serbit a pònnere duos o prus foedhos e fràsias a bétia apare (e a sa log. càmbiat sa cunsonante mudòngia, ma no a sa campidanesa: o casu o peta = nr. ogàsu obèta; ma: o casu o petza, o fillu o terra = nr. ocàsu opètza, ofíllu otèrra); est fintzes foedhu (vocale serrada) po acumpangiare unu númene tzerriandhodhu (e custa puru benit de su ltn.). In sa foedhada logudoresa, nuoresa e de mesania podet èssere vocale de finitia de foedhu a su sing. in númenes (es. coro, domo, moro), in calecunu agt. (es. grogo), e sèmpere est voc. de acabbu, desinéntzia, in bvrb. (ind. pres. 1ˆ sing.: benzo, fato, lasso, mandho, pòngio, tèngio, fintzes ind. imp. aio, andhao, faghio, cherio coment'e variante de sa essia in -a prus manigiada), e dhu'est pruschetotu a su pl. de nm. e agt. coment'e cambiamentu de sa vocale de acabbu /u/ de su sing.: binu - binos, bonu - bonos, contu - contos, corbu - corbos, fogu - fogos, fossu - fossos, longu - longos, mortu - mortos, ortu - ortos, oru - oros, tontu - tontos). In su sistema fonéticu de sa limba sarda sa /o/ tónica est sonu mesanu apertu candho prus ainnanti de unu postu dhue at un'àteru sonu seguramente apertu (/a/: arròsa, còsa, ispòsa, lòsa), o mesanu etotu (/o/, /e/) fintzes candho custu est rapresentau cun vocale chi po régula est de sonu serrau (/i/, /u/) si però in su foedhu chi dh'at fatu dipèndhere dhue iat unu sonu mesanu etotu (o dhue at, comente est in log.) e duncas si narat: bónu - bònos e bònus, cóntu - còntos e còntus, córbu - còrbos e cròus, fógu - fògos e fògus, fóssu - fòssos e fòssus, lóngu - lòngos e lòngus, mórtu - mòrtos e mòrtus, órtu - òrtos e òrtus, óru - òros e òrus, tóntu - tòntos e tòntus, o fintzes amòri (amore), arròsciri (orròschere), bòliri (bòlere), bòxi (boche), còiri (còghere), fròri (frore), mònti (monte), òi (oe), pòngiu (ponzo), pònniri (pònnere), pònti (ponte), sòli (sole), tèngiu (tèngio), tòrru (torro). Sa /o/ tónica est sonu serrau candho prus ainnanti de unu postu dhue at una vocale serrada giai in s'étimu (/u/, /i/): bónu, cóntu, córbu, fógu, gói, lollói, lóngu, mórtu, nonnói, óbu, órtu, óru, tóntu (ma dh'aperint in su plurale totu is chi fúrriant sa -u finale a -os/-us, es. òrtos/òrtus, bíere is esémpios giai fatos), o fintzes arrósciu, arróscidu, bófiu, dófidu, dóliu, innóchidu, nóghidu, óbiga, óbbrigu, órulu, nódidu, pódhighe (e totu custos dha faent serrada fintzes in su plurale), e faet sonu serrau fintzes cun vocale mesana prus ainnanti de unu postu ma cun d-una seguramente serrada prus ainnanti de duos postos, es. grómeru, lómberu, póveru (chi dh'aperint in su plurale: gròmeros, lòmberos, pòveros, e pòberus, in custu puru aperta, ca sa /u/ de su sing. est diventada mesana cussa puru, -os, in su plurale o de matessi valore in -us camp.). In chímica si ponet a símbulu de s'ossígenu (O), in giografia est incurtzadura de "Ovest"
Sinònimos e contràrios
sinono,
sinoncas
Frases
seus totus o cojaus o bagadius ◊ o est babbu, o est s'àinu, o est zerda de paza, o est sa crésia de Santu Nigola, o est lèpere fuinne! ◊ o fais su doveri o mi nc'istupas debressi! ◊ at a balli duus sodhus su costumu de Bonacata!… o chi no su braxeri de sa spaciada de mammai! ◊ fut abbarrau oto o deghe dies
2.
o Frantzisca, ses pòvera ma bella! ◊ est una molentara chi poltas, o Fireli! ◊ morta ti ses, o tessidora bella! (A.Casula)◊ o sa meri, ascurtit! ◊ o bà, benide! ◊ o mà, a mi lassades andhare a ziru? ◊ o cudh'ómine, casu a ndhe comporades? ◊ o genti tostorruda, poita no ascurtais?!
Ètimu
ltn., itl.
aut, o
Tradutziones
Frantzesu
ou
Ingresu
or
Ispagnolu
o
Italianu
o,
oppure
Tedescu
oder.
santacída , nf: santatzida Definitzione
dannu mannu a su bestiàmene, mortu a bochidura o fintzes de maladia mala; carraxu, burdellu mannu cun boghes e tzérrios
Sinònimos e contràrios
degógliu,
mortalidade
/
abbatúliu,
biuldu,
budrellu,
carralzu,
chimentu,
intatzida*
2.
candho andhaimus a iscola, isetendhe a intrare bi fit sa santatzida: bi naschiat murrunzos, istrampadas, punzos e àteru
Tradutziones
Frantzesu
massacre d'animaux par vengeance,
mortalité
Ingresu
beasts slaughter by revenge or murrain
Ispagnolu
mortandad de reses
Italianu
strage di béstie per vendétta o moría
Tedescu
Tiermassaker (aus Rache oder Seuche).
sinòncas , avb: assinuncas,
sinuncas Definitzione
de àtera manera, de àteru betu, in àteras cunditziones
Sinònimos e contràrios
aghinunca,
calechinò,
cancinò,
chiacussu,
chinonca,
chiscussu,
cidacheste,
dassinuncas,
diacussu,
sinono,
sintennucas
Frases
cosa no promitas chi no potzas tenni, sinuncas as a èssiri portada a signali ◊ sinuncas it'est su vinu, custa cosa chi nos fachet irmenticare pessamentos e cuntipitzos? ◊ boliat una birra frisca, sinoncas nudha
2.
e sinuncas, lu collimus, late o tzuculate chi siat!
Ètimu
spn.
si nunca
Tradutziones
Frantzesu
autrement
Ingresu
or else
Ispagnolu
de otra manera
Italianu
altriménti,
diversaménte
Tedescu
sonst.