aviaméntu , nm Definitzione su cumenciare a mòvere, a tzucare Sinònimos e contràrios comintzu, incarreramentu Ètimu itl Tradutziones Frantzesu mise en train Ingresu starting Ispagnolu puesta en marcha Italianu avviaménto Tedescu Beginn, Anlassen.

brainubbràinu , avb Definitzione andhandho abbellu meda de no si fàere a bíere e ne a intèndhere Sinònimos e contràrios fratinavràtina, iscudiscudi, piotibioti, pitoubitou Frases una note mariane fit bénnitu abberu: brainubbràinu, fit colatu serente a su muru ◊ l'aiat sichitu brainubbràinu e si fit impostatu in palas de unu crastu pro l'uchídere Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu en tapinois, en catimini, sournoisement Ingresu very quietly Ispagnolu agazapado Italianu quatton quattóni Tedescu leise und langsam.

brochète, brochèto , nm Definitzione cumossu de cimentu impastau cun arena, giarra, betau in d-unu mógliu e fatu sicare po fàere muros; foedhandho de paperi, matzu de fòglios, prus che àteru piticos (es. b. de erricias, de assignos o àteru) Frases cussa domo est fata a brochetos ◊ muros a brochetes de tzimentu inghiriabant sa crésia Tradutziones Frantzesu bloc en béton (o aggloméré) Ingresu cement-block Ispagnolu bloque Italianu blocchétto Tedescu Block.

brúnzinu , agt Definitzione chi est de brunzu, fatu cun brunzu Tradutziones Frantzesu en bronze Ingresu bronze, steely Ispagnolu de bronce Italianu brónzeo Tedescu bronzen.

campaniàre 1 , vrb: acampaniare, acampionare, campianare, campionare Definitzione pònnere bene, assentare sa cosa a manera de torrare totu giusta cun àteras, agiustare, istesiare o apartare po no giare ifadu o no tènnere dannu; nau de ccn., essire deghile, bellu, creschendho; pònnere de acórdiu Sinònimos e contràrios adaretzai, arremonire, assantai, cumpòniri, frànghere | ctr. isordulare Maneras de nàrrere csn: campiànadi! = trocidindi!, istrizi!; beni s'à… no campionas, no?! = (nendhe a s'àinu) a ti adderetas o nono?!, assèntadi, adderètadi!; campianàresi apare = pònneresi de acordu, arranzare una chistione; campianàreche a ccn. = collirechelu, bogarechelu dae su mundhu, bochírelu; campianare a ccn. = atèndiri, contivigiare; campiò!… = atentu, aundi ses passendi!; campaniare un'ofesa = chircare de si fàghere perdonare faghindhe carchi cosa de bonu, pònnere rimédiu a un'ofesa; no bi n'at unu chi campàniat su logu! = funt unu peus de s'àteru, no dhoi nd'at unu bonu Frases apo campionadu sa linna pro la prèndhere a fasche ◊ si podent campaniare sas fadhinas cun sa tinta, in custa faina ◊ no campionat, no cudha màchina, ancora in s'àtera corsia bidindhe màchinas beníndheli de fronte?! 2. campiònadi, cantu chi ses cun sas ancas istérridas chi no lassas logu! ◊ nos semus campaniados apare ◊ campiana cussa pedra ca nos betat! ◊ campiànadi, chi sunt currendhe sos cadhos! ◊ bi at piantas chi si las tocas paret chi ti timant e chi campionent e chi si doghent (M.Pira)◊ su mortu fit campionadu in su baule 3. cussa zòvana si ch'est campaniada ◊ custu boe est bonu meda e campionat s'àteru ◊ custu zòvanu campionat sa famíllia: sos àteros no ndhe balent a nudha ◊ su pitzinnu paret feutzu: isperamos chi creschindhe campàniet! 4. cantandhe bisonzat de ischire picare su filu, de ischire campianare candho s'arréjonu si cheret imbèrghere pro lu ghirare a tretos suos Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu mettre en ordre Ingresu to arrange, to tidy up, to reconcile Ispagnolu ordenar, arreglar, poner en orden Italianu ordinare, méttere bène in órdine Tedescu aufräumen.

capitulàdu , pps, nm: capitulau Definitzione de capitulare; chi est ispartziu in capítulos; is capítulos de unu cuntratu (es. de apaltu de unu trebballu) Tradutziones Frantzesu texte divisé en chapitres, cahier des charges Ingresu document divided into clauses Ispagnolu por capítulos, alegaciones, pliegos Italianu capitolato Tedescu Vertragsbedingungen.

carduvustíga , nm Definitzione una genia de cardu Sinònimos e contràrios cardugandhela, spinabra Terminologia iscientìfica rba, Carlina corymbosa Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu carline en corymb Ingresu clustered carline thistle Ispagnolu cabeza de pollo Italianu carlina raggio d'òro Tedescu Wolliger Saflor

caschèta , nf Definitzione druche fatu cun méndhula, saba e corgiolu de aràngiu impastaos impare e postos in d-una tira de pasta tesa a fine, fata a canaledhu, prena e serrada a bisura de lóriga 2. est una caschetedha bella druci, cussa pipia, ma arguai a dh'iscontroriai! Terminologia iscientìfica drc Ètimu ctl. casqueta Tradutziones Frantzesu petit gâteau en forme de couronne Ingresu ring-shaped cake Ispagnolu rosquilla Italianu ciambèlla Tedescu Kringel.

casósu , agt Definitzione nau de su late, chi rendhet meda a casu Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu lait riche en fromage Ingresu rich of cheese Ispagnolu leche que da mucho queso Italianu ricco di formàggio Tedescu reich an Käse.

che , avb: chei, chi 3, nce Definitzione avb. de logu indefiniu, no sèmpere reale (pentzandho a unu innanti e a unu apustis de su èssere de una cosa): prus che àteru inditat istesiamentu de ue unu est (o si narat pentzandho a logu atesu de ue unu est), ma fintzes logu inue unu est: postu apustis de unu vrb. in impr. e totu a unu chentza àteru elementu (es. prn.) si fúrriat in chei e inditat sèmpere logu apresu a chie est foedhandho e a bortas si ponet totu a unu fintzes cun àteru avb. de logu (es. cudhàeche); a logos, si portat aifatu su pron. pl. lis, narant chis: candho che agabbat de múrghere che acósiat sos mojos e bi chis betat sas pedras (C.Frau)◊ semus andhaos paris a bi chis leare s’immurzu (che lis = bi chis)/ a./c.: sa /c/ de cuménciu de custu che no càmbiat mai sonu agatandhosi apustis de vocale: za ch'est = nr. zachèste, ti che fist aviada = tichevíst aviada, mi che cheria cue = michegheriagúe (ma, comente si podet bíere, lassat cambiare sonu a sa cunsonante de cuménciu de su foedhu chi portat ainnanti, giustu segundhu sa régula de is cuns. mudòngias); andhare, bènnere, torrare a che unu (nau sèmpere de gente)= anch'e unu, a su logu aundi est ccn. Sinònimos e contràrios abinche, ci Frases si no si lu tentant, che lis furant su bestiàmine ◊ su culurgione dhu faet mannu: prus de deghe no che ndh'istat in su canistedhu! ◊ che li ant segadu s'anca ◊ si che at béndhidu totu ◊ custu che lu leo a domo ◊ che so pigadu in montes ◊ ch'est essidu in América ◊ no ti che fist aviada? ◊ che li so andhadu acurtzu ◊ mi ch'est fuidu de manos ◊ bogachelu a fora! ◊ noche tucamus a sa festa ◊ so andhendhemiche a domo ◊ mi che ghiro a bidha ◊ che la frundho cantu mi andhat sa manu ◊ una mama preghendhe at isperadu pro unu fizu rútuche in su putu (G.Fadda)◊ torrachei a mi agatare! ◊ benichei candho cheres, a domo! ◊ intrachei linna, a su fogu!◊ su pane si faet còghere in su colostru fintzas a chi dhu suspiri ◊ bisonzat de chi dha bogare a fora! ◊ - it'ora ch'est? - che sunt sas bàtoro! 2. su chi ses chirchendhe ch'est ◊ fradile tou si ch'est bidu? ◊ in custa domo abberichei a cambiare s'ària! ◊ inoghe sunt triballendhechei ◊ lu so aisetendhe ma no si ch'est bidu ancora ◊ sa pisedha che àltziat in s'iscala ◊ che colat tempus meda faghindhe custa cosa ◊ che a issa no nce n'aiat àtera! ◊ si no che fut istada sa mama, su pipiu no aiat ischípiu ite fàere ◊ mi che cheria cue!◊ amamia fintzas a candu no mi chi morzu 3. su pane si ch'est intostadu, s'abba si ch'est sica, su fogu si ch'est mortu e sa linna agabbada, su nie si ch'est sortu, che ant iscontzadu sa domo ◊ cumpresa che l'as! ◊ apo a godire candho che so mortu (L.Loi)◊ si ch'est faghindhe tardu ◊ non che arrennessiat mancu a che bogare faedhu 4. menzus chi sias vénniu tue a che mene ◊ fit cumbintu de andhare a che fémina onesta (G.F.Sedda) Ètimu ltn. hinc(e) Tradutziones Frantzesu y, en Ingresu there Ispagnolu allí, ahí, de él (de ella, de ellos, de ellas), de eso Italianu ci, ce, ne (avverbi di luogo) Tedescu dort.

chimentàre , vrb: cimentai Definitzione fàere a orrugos; fàere chimentu, rumore coment'e de cosa segandho; malatratare / cimentai tropu un'animali = istracàrelu a tropu Sinònimos e contràrios acacigai, arrogai, fraganare, filchinare, malatratai, segai Frases chimenta linna a su fogu! ◊ sos carabbineris l'ant trabentau focu e li ant chimentau su bratzu ◊ si no ti ndhe andhas t'iscràbigo su bàculu a costas e ti chimento onzi mermu! ◊ su porcu cheret totu chimentadu pro lu cufetare e collire 2. chimentat in s'iscontza cabertura s'abba chi est proindhe a tragonaza ◊ totu custos corpos, ite sunt chimentendhe cue supra?! Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu réduire qqch. en morceaux Ingresu to shatter Ispagnolu romper, desmenuzar Italianu frantumare, smozzicare Tedescu zertrümmern, zerschneiden.

chirchinàre , vrb: crichinare Definitzione segare una parte pitica de is cosas in su sensu de sa largària faendhodhas prus curtzas Sinònimos e contràrios acurtzai, cercinae, chertzinare, ilmutzare, incruciai, secare | ctr. aciungi, illonghiare Frases su ferreri críchinat e aggualat sas ungras de sos boes, ferrèndhelos ◊ su póberu no at àteru aficu si no sa miserina zoronada e sempre chi la servit a su ricu benit sas piús boltas chirchinada (M.Murenu) 2. intra a ballare coi chirchinada, como chi zughes sa munnedha noa! Ètimu ltn. circinare Tradutziones Frantzesu raccourcir, mettre en lambeaux Ingresu to tear to pieces, to shorten Ispagnolu acortar Italianu raccorciare, sbrindellare Tedescu verkürzen, zerfetzen.

citàre , vrb: tzitare Definitzione pònnere a unu in càusa, denuntziare Tradutziones Frantzesu appeler en justice Ingresu to convene Ispagnolu llevar a juicio Italianu chiamare in giudìzio Tedescu jdn. verklagen.

coigiàre , vrb: acogiai, coigliai, coillai, coizari, coizare, cuillai, cuizare Definitzione lassare, lassare a s'assegus, a parte de apalas, a una parte, agoa; abbarrare o istare agoa de is àteros in d-unu andhare / coillai úrtimu = abbarrare úrtimu Sinònimos e contràrios abarrai, acadiare, acojanare, apaltare, cambare, codiare, cogiai, incoizare, lassai | ctr. pigai, furai Frases beta unu pagu lestru ca sinono s'isterzu coizat e ti che ruet su late a terra! ◊ est pentzendu a si fai cuillai su civraxu, ca tenit fàmini 2. de su prochedhu no ndhe ant coigiau mancu unu biculedhedhu ◊ no ses mortu ma ti coillant pagus minutus de vida ◊ portanci is cuatru marengus chi ti funt coillaus ◊ si est postu a curri cun totu is fortzas chi dhi coillànt ◊ s'arveghe chi si fut coizada est torrendhe a su cuile 3. mi che sunt furendhe totu in s'ortu: no bi coizant mancu foza, no de si che collire sa cosa! ◊ cussu no coígiat un'ispistoru de casu Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu laisser ou rester en arrière Ingresu to leave, to stay back Ispagnolu dejar, quedar atrás Italianu lasciare, accantonare, restare indiètro Tedescu lassen, beiseitelegen, zurückbleiben

collobbiàre , vrb Definitzione pigare o giare collóbbia, arrennegu, tzacu Sinònimos e contràrios acroconai, afutare, airai, arrabbiai, arragiolire, arrannegai, inchietae, inchimerai, infelai, infuterare, insutzuligai, intziminire, renignai Frases no mi collóbbies! Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu s'indigner, se mettre en colère Ingresu to anger Ispagnolu irritarse, enfadarse Italianu sdegnarsi, adirare Tedescu sich entrüsten, sich erzürnen.

comparadòri , nm: comporadore, comporatore, compradori Definitzione chie faet sa còmpora, mescamente nau de chie dhu faet a mestieri po bèndhere torra / essire c. = bènniri ccn. chi bollit comporai Sinònimos e contràrios arragateri, comporante | ctr. bendhidore Frases is comparadoris fiant essius luegus ◊ bi at bénnidu comporadores e ant cuntratadu pro bèndhere sos anzones ◊ sos comporatores fint già turvandhe sa robba chi aiant comporatu! ◊ si mi essit comporadore bendho su bestiàmine ◊ totu is compradoris iant cicau de dhu cullunai Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu acheteur, marchand en gros Ingresu buyer, wholesaler Ispagnolu comprador, mayorista Italianu compratóre, acquirènte, grossista Tedescu Käufer, Großhändler.

cóncu , nm: cuncu Definitzione genia de istrégiu, mescamente de linna a pònnere a papare a su porcu, a catzigare su furesu, s'àghina, ammurgiare su casu; concale de porcu / bufare totu a unu c. = totu a unu tirone, chentza torrare àlidu Sinònimos e contràrios lacu, pica Frases pica cussa baca e múrghela a cussu concu de preda ◊ sos bervegarzos zughiant murtorzos, zodharzos e concos pro ammurzare su casu 2. in sa funtana at bíbiu abba chin sas manos a concu 3. pigat unu tzicherone de late e si che dhu bufat totu a unu cuncu ◊ bidindhe cudha isprammada bi faet bufare unu cuncu de abba Sambenados e Provèrbios smb: Concu Terminologia iscientìfica stz Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu auge en bois Ingresu big wooden basin Ispagnolu recipiente de madera Italianu gròssa cónca di légno Tedescu großes Holzgefäß.

corrutàe, corrutài, corrutàre , vrb: acorrutare, currutare Definitzione fàere su corrutu, pònnere su dolu po ccn., portare bestimentu de singiale po unu mortu Frases coro meu istimadu, si andhas a Torinu ti corruto che mortu! ◊ at corrutadu sos mannos chi che li fint mortos ◊ si morzo innantis, corrútami tue! ◊ ses a conca falada pares currutandhe! Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu être en deuil, prendre le deuil Ingresu to be in mourning, to go into mourning Ispagnolu estar en duelo Italianu èssere in lutto, méttere il lutto Tedescu Trauer tragen.

cotonàlla , nf Definitzione orrobba, bestimentu de cotone Tradutziones Frantzesu vêtement en coton Ingresu cotton goods Ispagnolu ropa de algodón Italianu cotonerìa Tedescu Baumwollware.

cramàri , vrb Definitzione pònnere in giustítzia a unu po calecuna diferéntzia o iscórriu Sinònimos e contràrios carelare, tzitare Tradutziones Frantzesu citer en justice Ingresu to convene Ispagnolu citar en juicio Italianu citare in giudìzio Tedescu gerichtlich verklagen.

«« Torra a chircare