àbbile 1 , agt: àbbili 1 Definizione chi tenet abbilidade, siat coment'e fortzas e siat coment'e inteligéntzia / fàghere a unu à. a sa leva = averguare chi unu est a tretu de fàghere su militare Sinonimi e contrari abbilidadosu, abbilitosu, àciu, agisu, balente, capaci, gafante | ctr. isente, tontu Frasi cincu giòvanas fuant tontas e cincu àbbilis ◊ iscultaia sa frúschida de s'ispola chi cun àbbile manu mandhaias ◊ ci fiat una borta unu fradi tontu e unu fradi àbbili ◊ ómines totos duos de dotrina, àbbiles in guvernu e in faina ◊ de un'àbbili dh'emu pótziu suportai, ma de unu tontu est cosa tropu lègia! Etimo itl. Traduzioni Francese capable, adroit, habile Inglese able Spagnolo capaz, hábil Italiano capace, àbile Tedesco geschickt.

abbíllu , agt Definizione chi est ischidau, atentu, chi cumprendhet deretu / èssiri abbillu = a s'abbizu, a s'avértida Sinonimi e contrari abbistu, acatadu, atinadu, bigiagi, ischidadu, ispabillu, schidu, speltu Frasi est abarrau abbillu fintzas a mesunoti ◊ notesta no mi dromu: ses abbilla tui puru? 2. est acostendu s'ora chi dognunu cun ogu abbillu si mirit aintru de sèi etotu ◊ a mei no mi dha fais, ca seu abbillu! ◊ no ia a tenni de mi chesciai chi fiat prus abbillu po no si fàiri imbovai 3. mancu is fillus de Salomoni, po cantu abbillus, dhus ant bistius aici Etimo srd. Traduzioni Francese éveillé, adroit, habile Inglese wide-awake Spagnolo despabilado Italiano svéglio, avveduto Tedesco aufgeweckt, umsichtig.

abbístu , agt: abbristu, arbistu, avistu Definizione chi ischit, connoschet, cumprendhet in lestresa, chi tenet isperiéntzia, chi si acatat: est prus de cabosu Sinonimi e contrari abbillu, acatadu, àciu, cabosu, ischidadu, ispabillu, sapidu, schidu, speltu | ctr. ballalloe, tontu Frasi issa est bella, sàpia che abba, abbista e trabballante! ◊ Francu est un'Autori atentzionosu, iscípidu e abbistu ◊ pro locura a mi crere tantu abbistu fia ispintu ◊ sa maista nos’at tzerriau po nosi nàrrede de dhu mandhare a is iscolas mannas, ca su piciochedhu est abbistu ◊ tue ses malignu, no abbistu, ca malignidade no est abbistesa! ◊ si fint aizu abbistos, si tiant abbizare comente su chi ant fatu est errore ◊ est arbistu in dogni cosa ◊ merxani no si aspetàt unu caboni tanti abbistu! Terminologia scientifica ntl Etimo itl. avvisto Traduzioni Francese adroit, habile Inglese shrewd Spagnolo avisado Italiano avveduto, accòrto, intelligènte Tedesco umsichtig.

abbizósicu, abbizósu , agt Definizione chi est de abbizu, chi si acatat de totu, chi istat a s'avértida, a origas allutas, atentu po bíere o intèndhere totu Sinonimi e contrari abbizaghe, avillante / abbistu, billanti Frasi tenzo unu cane abbizósicu ◊ tue, fizu de su pópulu, ses semper abbizósicu ◊ su sindhacau bi fit, ma fit abbizósicu solu pro fàchere pacare sa tèssera! ◊ mancari abbizósicu in medas fainas, no ischio nemmancu cantu fachiat tres punzos de casu a mesupetza s'unu ◊ su cane miu prus abizosu si est dau a zannire coment'e pesàndheche a sirvone Etimo srd. Traduzioni Francese éveillé, adroit, diligent Inglese awake, weary person ready ?? Spagnolo avisado Italiano désto, accòrto, sollécito Tedesco aufgewegt, umsichtig, rasch.

allútu , pps, agt Definizione de allúere; chi est tenendho a fràmula, abbruxandho; nau de unu, chi est bene faendho atentzione, ispiritosu, abbistu / portai allutus is ogus, is origas = èssere cun sos ogros abbertos bene, allutados, abbaidendhe cun atentzione, èssere iscurtendhe bene Sinonimi e contrari inchesu / abbillu, abbistu, allutadu, ispibillu | ctr. istudau, moltu Frasi su fogu at allutu ◊ sa lampadina no bi at allutu ◊ aiseta, za no est mancus sa Cúria alluta, no! ◊ is piciochedhus ant allutu su fogu 2. s'oghiada lègia de Federicu dh'iat allutu 3. s'ant a fai sinnalis po si collunai, ma bosatrus aturai allutus! ◊ fei atentzioni e siais allutus, poita no iscieis candu at a èssi própriu cuss'ora (Ev)◊ cussa cristiana mi parit alluta meda ◊ est piciochedhu allutu, lestru de cumprendóniu Cognomi e Proverbi smb: Alluttu Traduzioni Francese allumé, habile, adroit Inglese lighted, sharp Spagnolo encendido, ardiente, despierto Italiano accéso, ardènte, désto Tedesco brennend, wach.

darétu , agt, avb, nm: deretu 1, destru, diritu 1, drestu, dritu, eretu, estru, zeretu Definizione coment'e calidade de una cosa, chi no est trota ma tènnera, dirita, chi no faet a furriadas, fintzes fata bene; cun valore de avb., su prus s'impreat che un'agt. e bolet nàrrere chentza si tratènnere, chentza si firmare, chentza istorrare, chentza pèrdere tempus o ibertare nudha, o, segundhu, deunudotu (ma fintzes comogomo, tempus passau); naendho de sa posidura, chi est prantau, a peis in terra e conca in artu o, de cosa, posta in custa matessi manera; foedhandho de s'ala ue una cosa si agatat, chi est a s'ala de sa manu destra; podet inditare sa leada, a cara a ue una cosa si agatat o andhat; si podet pònnere coment'e avb. de tempus e de manera Sinonimi e contrari ténneru / luego / intentarzu, istantàrgiu, ritzu, tolu / destru / abbia | ctr. doltu / colcadu / mancu 1 Modi di dire csn: ischire, no ischire cale ’eretu leare = aundi andai, a cali parti, ita fai; andai deretu de… = andhare abbia a…, a cara a…; èssere deretu a…, a deretu de…(+ vrb.)= prontu; fai una cosa in deretu, a sa ’ereta = bene, a deretu; èssiri deretu de fai una cosa = àere apenas fatu una cosa; dae deretu = dae luego; como ’eretu = comogomo, pagu ’e s'ora, issara; andhare a deretu, fàghere cosa a deretu = andhare in bonu, fàghere cosa comente si tocat Frasi su Segnore ammustrat su caminu deretu a sos pecadores ◊ cussu bivit in s'arruga dereta ◊ est deretu coment'e unu bastoni ◊ sa prus cosa dereta fachet a tortu sendhe chi est mannu! 2. nemmancu ti acheres, pàssache dereta! ◊ ndi calant e nchi tirant daretus a campusantu ◊ curre deretu a domo ca ti cheret mamma! ◊ essimiche deretu, chi no ti cherzo! ◊ éssimi deretu, irbirgonzia! ◊ macacu, bae deretu e no ti firmes in sas cosas vanas! (A.Casula)◊ tzertas cosas lu poniant deretu in supuzu ◊ pristos, commo imbrenucàebbos ca bos isposo deretu! ◊ si fit sapia deretu chi su manzanu giuchiat sa luna a tónchinu ◊ gei est unu caboniscu… deretu si atzutzudhat, bellu inchighiristau! ◊ candho los ant avisaos, sos parentes sunt arribbaos deretu ◊ ant pensau de liu nàrrere deretu 3. sas zannas, sos bracones sunt abbertos deretos ◊ custu depet èssere macu deretu, a fàghere cosas goi! ◊ no ndhe balet prus, est malandhadu deretu ◊ custos macarrones sunt ancora cruos deretos ◊ collindhelas deretas sas camisas istérridas ca est proindhe! 4. si in custu istante a manu dereta sa retza betades azis a fàghere sa pisca abbundhante! ◊ dh'apu biu andendi a dereta ◊ sa cruxi si fait cun sa manu dereta ◊ dèu crocu totu a costau deretu 5. si pesada deretu ◊ si fut agatau aintru de un'astronavi chi iat pigau a artziai a sa dereta 6. a deretu de undi andas? ◊ est a deretu de cussu possessu ◊ che parat in sa calchera pesuda de totu cussos pes, ero no ischit cale deretu leare 7. tanti no est acussa sa càvana mia… soi deretu de dh'acussai! ◊ si bidiat dae deretu 8. allabai un'ómini baodru, no ndi fait una in deretu! ◊ a su póveru amiga li est sa runza, disignos no ndhe li andhat in deretu ◊ arrejonendhe a sa dereta, su mortu istat che mortu, e sos bios depent istare che bios! 9. no semus deretos a tucare: bi amus de nos ammanitzare! ◊ dereta a betare sale a su mànigu ses: assàzalu, innantis! ◊ uhm, deretus a arregòlliri genti seus!…◊ setzi si at bidu puzones fuendhe: sos chi fint a deretos de bolare in parte bi l'ant fata a si sarvare (N.Pianu)◊ tantu za so deretu a triballare, cun totu custos irbios chi so tenindhe!… Etimo ltn. *derectus, dextru(m) Traduzioni Francese droit, adroit Inglese straight, opportunity, immediately Spagnolo derecho, en seguida, recto, derecho Italiano dritto, difilato, immediataménte, ritto, dèstro Tedesco gerade, glatt, direkt, geradeaus, aufrecht, recht, Rechte.

«« Cerca di nuovo